تحول سیاسی سوریه، بازار کپتاگون و تحولات پیش رو بازار مواد مخدر جهانی

نویسنده؛ دکتر امین پرتو، پژوهشگر ارشد پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه

با سقوط حکومت سوریه و سرنگونی نظام بعث، سامان سیاسی جدیدی در این کشور حاکم شده است که سیطره اصلی را در آن جریانات اسلام‏گرای تندرو به سرکردگی جبهه تحریرالشام در دست دارند. سوریه در چند سال گذشته متهم به آن شده بود که به محل اصلی تولید ماده مخدر کپتاگون و قاچاق آن به کشورهای دیگر بدل شده است. هر هفته اخبار متعدد از کشف محموله‏های قاچاق کپتاگون به کشورهای عربی مانند اردن، عربستان، مصر، عراق و امارات متحده عربی و نیز کشورهای اروپایی منتشر می‏شد. روند گرایش به مصرف کپتاگون هم در کشورهای عربی به شدت رو به تزاید بود. این ماده مخدر که به شکل قرص مصرف می‏شود ترکیبی از آمفتامین و تئوفیلین است و به خصوص به عنوان مخدر شادی‏افزا در میان جوانان عرب شاهد گسترش مصرف بود. تغییرات فرهنگی در کشورهای عربی و به خصوص در میان نسل جوان به خصوص پس از اعطای آزادی‏های اجتماعی در عربستان سعودی و به راه افتادن میهمانی‏های رقص و پایکوبی در میان جوانان، سبب گسترش مصرف کپتاگون گردید. در مورد ابعاد تولید کپتاگون در سوریه اغراق‏های بسیاری وجود داشته است. برای مثال چارلز لیستر، محقق گروه‏های جهادی در موسسه تحقیقاتی خاورمیانه آمریکا، مدعی شده بود که ارزش کپتاگون تولید شده در سوریه بر اساس جنس تحویل شده به مشتری در خیابان به سالانه 25 میلیارد دلار می‏رسد. روشن است که این ارقام چیزی جز اغراق نیست و احتمالاً ارزش کپتاگون تولید شده در سوریه شاید به حداکثر سالی 2.5 میلیارد دلار یعنی یک دهم رقم ادعایی لیستر برسد. با این حال روشن بود که در چند سال گدشته، مساله کپتاگون به یک موضوع حساس برای دولت‏های همسایه سوریه بدل شده بود. این دولت‏ها در مذاکرات خود با دولت سوریه خواستار اقدامات اساسی‏تر دمشق در برخورد با تولید و قاچاق کپتاگون بودند. به خصوص عربستان سعودی و اردن خواستار آن بودند که دولت سوریه دست به اقدامی اساسی در این زمینه بزند. اردن از زمانی که دریافت دولت سوریه قادر یا مایل به اقدام اساسی در برخورد با مساله قاچاق مواد مخدر نیست خود در چند نوبت اقدام به بمباران اماکن حضور قاچاقچیان مواد مخدر کرد و تعدادی از آنان را به قتل رسانده یا دستگیر کرد. متقابلاً درگیری‏های مسلحانه متعدد هم میان این قاچاقچیان با نیروهای امنیتی اردن به وقوع پیوست.

در مناطق جنوبی سوریه هم مساله مواد مخدر به یک بحران اجتماعی بدل شده بود. به دلیل نبود هیچ امکانی برای کسب درآمد، برخی تنها راه کسب درآمد را قاچاق مواد مخدر یافتند. البته جوامع محلی به این مساله واکنش نشان می‏دادند و بازماندگان مسلحین مخالف دولت سوریه که از سال 2018 به آتش‏بس با دولت رسیده بودند در موارد متعدد قاچاقچیان مواد مخدر را ترور کرده و به قتل می‏رساندند. اما این اقدامات تاثیری در تولید و قاچاق کپتاگون نداشت. باندهای تولید مواد مخدر در جنوب سوریه با گروه‏های قدرتمند سیاسی و نظامی متحد شده بودند و به این شیوه کار خود را پیش می‏بردند.

پس از سرنگونی حکومت بشار اسد، دولت جدید حاکم شده اعلام کرده است که قصد دارد سوریه را از تولید مواد مخدر اعم از کپتاگون و سایر مواد به خصوص حشیش پاکسازی کند. بخشی از این پاکسازی، مربوط به هدف قرار دادن اماکن تولید کپتاگون است. همین طور کارزار هدف قرار دادن قاچاقچیان کپتاگون هم شدت بیششتری خواهد داشت. با این حال مانع مهمی در برابر این کارزار وجود دارد. اقتصاد سوریه کاملاً ویران است و منبع درآمد جایگزینی را نمی‏توان به سرعت پیدا کرد که بتواند جای مواد مخدر و درآمد ناشی از آن را بگیرد. حتی اگر تولید کپتاگون صفر شود، به قدری ذخیره از مواد تولید شده وجود دارد که می‏تواند تا مدتی بازارها را پوشش دهد.

از این گذشته تحولی در تولید کپتاگون در چند سال گذشته رخ داده بود. به این صورت که امکانات تولید کپتاگون در کشورهای دیگر هم فراهم شده بود و باندهای سوریه‏ای توانسته بودند کپتاگون را در کشورهای دیگر هم تولید کنند. کشف آزمایشگاه‏های تولید کپتاگون در عراق، ترکیه و برخی کشورهای اروپایی (مانند رومانی و بلغارستان) از این مساله گواهی می‏داد. حقیقت این است که در طول چند سال گذشته برای کپتاگون در سطح منطقه بازاری پدید آمده است که در آن تقاضای فعال وجود دارد و بدیهی است که تا وقتی تقاضا وجود دارد، عرضه هم وجود خواهد داشت و صد البته که با کاهش تولید و عرضه کپتاگون از محل سوریه، تولید آن برای دیگر تولیدکنندگان صرفه و سود بیشتری خواهد یافت.

همین طور روشن نیست که تجارت کپتاگون با پرداخت رشوه در سوریه فقیر قابلیت ادامه پیدا نکند. قاچاقچیان می‏توانند به نیروهای امنیتی جدید سوریه هم رشوه پیشنهاد کنند و آنان را دعوت کنند که بر اقدماتشان چشم ببندند. در نواحی جنوبی سوریه، نیروهای تحریرالشام حضور ونفوذ کمتری دارند و عناصر محلی دست بالا را دارند. این عناصر مانند نیروهای تحریرالشام در زمینه مسائل اعتقادی و اسلامی، آن سختگیری را ندارند و مستعد هستند که در صورت ادامه فقر و فقدان درآمد، به دام همکاری با قاچاقچیان بیافتد.

پیامد تحولات رخ داده برای تولید و قاچاق کپتاگون در سوریه، سایر تولیدکنندگان مواد مخدر را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد. اولاً امکان بالایی وجود دارد که روند گسترش اعتیاد به کپتاگون متوقف شود و این مساله برای برخی کشورها مانند ایران که هنوز چندان به این ماده مخدر آلوده نشدند مغتنم است. محمد مسعود زاهديان، رييس سابق پليس مبارزه با مواد مخدر، اعلام کرده بود که موج مصرف كپتاگون که کانون تولیدش در عراق است، به تازگی در ایران آغاز شده و بايد نسبت به آن هوشيار بود. از همین رو گرچه شاید گرایش به مصرف کپتاگون در بازارهای عربی و آفریقایی باقی بماند اما بسیار بعید است که شاهد گسترش آن در ایران باشیم.

ثانیاً ممکن است تولیدکنندگان جدیدی برای کپتاگون پیدا شود که تصمیم به پوشش بازار و تقاضا بگیرند. عراق یکی از مستعدترین نقاط است و در مرحله بعدی لبنان مستعد است. هر دو کشور ممکن است شاهد مهاجرت یا انتقال قاچاقچیان، وسایل و تجارب تولید کپتاگون باشند؛ کما اینکه تاکنون بوده‏اند. در لبنان این زمینه بسیار مستعد است زیرا کشور جنگ زده و فقر در سطحی بالا است و این موارد فرصتی مناسب برای فعالیت تولیدکنندگان مواد مخدر است. در عراق هم به سبب قرار داشتن در شاهراه ترانزیتی به سوی شمال (ترکیه و اروپا)، غرب (ایران) و جنوب (کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس) محیط مناسبی برای گسترش تولید کپتاگون وجود دارد. در ترکیه هم امکان تولید کپتاگون قابل توجه است و به خصوص ممکن است گروه‎هایی همچون پ.ک.ک که از گذشته سابقه تجارت مواد مخدر دارند تصمیم بگیرند تا در این رشته هم وارد عمل شوند.

و بالاخره سومین احتمال آن است که مواد مخدر جایگزینی معرفی شوند که بخواهند به تدریج جایگزین کپتاگون شوند. در این زمینه تولیدکنندگان مواد مخدر صنعتی می‏توانند مواد مخدر تولیدی خود را به بازار در حال گسترش کشورهای عربی معرفی کنند و از این رو آسیب دیدن تولید کپتاگون در سوریه، رخدادی امیدبخش برای آنها خواهد بود