سقوط بشار اسد و آینده داعش در سوریه: 7 دلیل برای اینکه چرا داعش ناخشنود است؟

نویسنده؛ دکتر امین پرتو، پژوهشگر ارشد پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه

برای بسیاری از دولت‏ها این نگرانی وجود دارد که با سقوط حکومت بشار اسد و حاکم شدن تحریرالشام و رهبر سابقاً داعشی آن، گروه خلافت اسلامی یا داعش، مجدداً قدرت بگیرد و در خلاء قدرت ایجاد شده در سوریه، پروبالی پیدا کند. به خصوص اینکه از همین حالا، کُردهای سوریه به جای آنکه همه توان خود را صرف مبارزه با باقی مانده داعش کنند مشغول درگیری خونین با ائتلاف «جیش وطنی» و ارتش ترکیه هستند. در طرف دیگر هم نیروهای هیئت تحریرالشام و متحدان آن هم یا مشغول درگیری با بازماندگان رژیم بشار اسد و درگیری مرزی با لبنان هستند و اولویت‏های مهمتری نسبت به مبارزه با داعش دارند. داعش توانسته تا حدی از فضای خلاء قدرت شکل گرفته در فردای سرنگونی اسد استفاده کند. نیروهای داعش در برخی نقاط به پایگاه‏های نظامی و انبارهای تسلیحات رها شده ارتش بشار اسد دست یافته و خود را با تسلیحات جدید و بیشتری مسلح ساخته‏اند. آنان اکنون در غرب فرات به خصوص در بادیه سوریه، امکان تحرک بیشتر و راحت‏تری دارند و از وضعیت درگیری میان کُردها با ترکیه و جیش وطنی برای عملیات آنان در شرق فرات، فضای مساعدتری به وجود آورده است.

با این حال باید گفت رهبری و بدنه نیروهای داعش به دلایل متعددی مغموم و سرخورده هستند و بسیار بعید است که بتوانند از «لحظه و بزنگاه سرنگونی بشار اسد» برای توسعه عملیات و قدرت خود استفاده کنند.

اولاً داعش در جذب نیرو به شدت به تضاد جامعه اهل سنت سوریه با حکومت بعث و سلطه علویان اتکا داشت. در حقیقت داعش مدعی بود تنها نیرویی است که به مبارزه با دشمنان اهل سنت در سوریه ادامه داده و خود را در ادلب پنهان نکرده است. تداوم نارضایتی از حکومت بعث و بشار اسد هم سبب می‏شد تا جوانان اهل سنت تا حدی به داعش بپیوندند و این گروه فرصت بازسازی خود را به رغم حجم عظیم تلفاتش پیدا کند. حالا این امکان از میان رفته است. رقبای داعش، اسد را سرنگون کردند و داعش اصلاً در معادلات سرنگونی اسد هیچ جایی نداشت.

ثانیاً داعش در جذب نیرو به شدت متکی به فقر جامعه سوریه بود. گرفتار بودن در فقر، بیکاری و گرسنگی سبب می‏شد تا افرادی جذب داعش شوند تا دست کم توان سد جوع و زنده ماندن بیابند. اما این امکان هم به تدریج زایل خواهد شد. با افزایش کمک‏های خارجی به حکومت جدید سوریه، توقف جنگ داخلی، بازگشت آوارگان، لغو احتمالی تحریم‏های اقتصادی و تعطیلی نظام امنیتی و سیاسی پرخرج بعث، وضعیت اقتصادی در سوریه بهبود خواهد یافت. در نتیجه زمینه اجتماعی و اقتصادی برای جذب نیرو توسط داعش تا حد زیادی از میان خواهد رفت.

ثالثاً داعش خود را در برابر بدیل و جایگزینی می‏بیند که هیچ حرفی برای گفتن در رقابت با آن ندارد. مردم سریه ابداً پذیرای تفکراتی از نوع تفکرات خلافتی ابوبکر بغدادی، آخرالزمان گرایی او و خشونت وحشیانه داعش که هیچ جایی برای آزادی فردی و اجتماعی نمی‏گذارد نیستند. حکومت جدید سوریه با مانورهایی نشان داده که مانند داعش نیست و البته این هم موجب استقبال از این حکومت خواهد شد. در نتیجه داعش که در گذشته ادعا می‏کرد حامی اهل سنت است حالا خود را در وضعیتی می‏بیند که باید دشمن اهل سنت سوریه باشد! به علاوه در حالی که گفتمان سیاسی جدید جولانی و تحریرالشام توانسته تا حدی روی خوش جهانی و منطقه‏ای به خود جلب کند (هر چند هنوز احتیاط و تردید نسبت به او بسیار زیاد است) اما داعش هیچ حرفی برای گفتن در سطح گفتمانی و ایدئولوژیک ندارد.

رابعاً حکومت جدید سوریه برای سرکوب داعش فشار بسیار بیشتری از اسد خواهد آورد. حکومت قبلی سوریه اصولاً قادر به کنترل بخشهای بزرگی از کشور نبود اما حکومت جدید گام به گام در حال کامل کردن یکپارچگی سرزمینی (به جز در مرز با اسرائیل) است. به نظر می‏آید که حکومت جدید سوریه قصد دارد با سرکوب شدیدتر داعش، زمینه مقبول‏تر نشان دادن خود برای افکار عمومی جهانی و دولتهای غربی را فراهم تر کند.

خامساً فضای ناامنی و درگیری وجنگ داخلی که زمینه را برای پیوستن به داعش، تحرک و تردد عناصر آن و یا ملحق شدن گروه‏های مسلح دیگر به این گروه فراهم می‏کرد از بین رفته است. خلع سلاح شبه نظامیان گروه‏های مختلف و ادغام آنان در ارتش سوریه، دیگر بخت و اقبالی برای داعش جهت بهره جستن از فضای بدون ثبات سوریه باقی نخواهد گذاشت.

و در نهایت اینکه این احتمال وجود دارد همان طور که بسیاری از عناصر سابق داعش اکنون با تحول در رفتار و تفکرات سیاسی و عملیاتی خود به مقام و منصبی در حکومت جدید سوریه رسیده‏اند، به تدریج از داعش جدا شده و تصمیم به بازگشت به زندگی عادی بگیرند. همین مساله وضعیت داعش در سوریه را هر چه بیشتری بحرانی خواهد کرد و موجب تضعیف هر چه بیشتر این گروه خواهد شد.