بازندگان جنگ روسیه با اوکراین

نویسنده: دکتر امین پرتو، مدیر پرونده سوریه در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه

تا همین جای جنگ اوکراین، افق تاریکی برای اقتصاد و امنیت جهان پدید آمده است. بازندگان حمله نظامی روسیه به اوکراین چه کشورهایی هستند؟ طبیعتاً کشورهایی که از تحریم اقتصادی روسیه، افزایش قیمت‏ها و قرار گرفتن در برابر گزینه «یا با روسیه، یا با ما» صدمه می‏ بینند.

چین؛ منافع درازمدت چین در رابطه با دموکراسی‏های بازارمحور است که بزرگترین مشتریان کالاهای ساخت چین هستند. روسیه از نظر پویایی یا پویایی اقتصادی ارزش کمی دارد که می‏تواند مسیر رشد کند چین را معکوس کند. همراهی چین با روسیه احتمالاً عزم اروپایی‌ها را برای مقابله با تلاش بی‌وقفه چین برای تسلط بر اقتصاد صنعتی جهانی و تحمیل نظم مرکانتیلیستی جدید چینی تقویت می‌کند. اقتصاد روسیه از فروپاشی جمعیتی و فقدان بنیه نوآورانه و کارآفرینی رنج می‌برد. روسیه جز منبع مناسب نفت، گاز طبیعی، مقداری فلز و غلات و مقادیری از اسلحه چیز کمی به چین ارائه می‌کند. روسیه با ایجاد قابلیت های مدرن، تجهیزات نظامی پیشرفته ای را به چین عرضه کرده است. اما چین قبلاً بسیاری از فناوری‌های اساسی نظامی را کپی کرده است. 70 درصد صادرات روسیه به چین از طریق نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ است که همه آنها را می توان از منابع دیگر تهیه کرد. روسیه به‌عنوان واردکننده و مکانی برای سرمایه‌گذاری، ارزش چندانی برای چین ندارد. حدود یک درصد از صادرات کالاهای چین، 49 میلیارد دلار در سال 2020، به روسیه می‏ رود. این رقم را با صادرات چین به آمریکا و اروپا مقایسه کنید.

ایالات متحده و اتحادیه اروپا مجموعاً سالانه نزدیک به یک تریلیون دلار کالا از چین وارد می‏ کنند که 20 برابر واردات روسیه است. بازارهای سرمایه ایالات متحده و اروپا منابع مهم تامین مالی برای اقتصاد چین هستند که به طور فزاینده ای دچار بدهی شده است. چین از جنگ اوکراین ضربات دیگری هم خواهد خورد: افزایش شدید قیمت نفت، به رشد اقتصادی چین ضربه خواهد زد. علاوه بر آمریکا ممکن است اروپا هم همبستگی خود را با تایوان، به عنوان اوکراین آسیا که در خطر تهاجم چین است، افزایش دهند. افزایش قیمت مواد غذایی برای چین مطلوب نیست. از اینها گذشته، چین با اوکراین هم روابط صنعتی و نظامی داشت که حالا به نظر برباد رفته می‏ آید: مهمترین آنها خرید موتور هواپیما و هلیکوپتر چین از اوکراین بود.

هند؛ افزایش شدید قیمت جهانی نفت و انرژی‏های دیگر هم به رشد اقتصادی هند ضربه خواهد زد. افزایش قیمت غلات برای گرسنگان هند هم خبر خوبی نیست. هند که بزرگترین خریدار تسلیحات از روسیه است، حالا با جدی‏تر شدن خطر خرید سلاح از روسیه و تحریم ناشی از آن مواجه است. هند که کوشیده روابط گرم با غرب را برای مقابله با چین در عین روابط نزدیک با روسیه دنبال کند، حالا در یک دوگانه اجباری قرار دارد که بین روسیه و غرب یکی را انتخاب کند. هند هم با اوکراین قراردادهای نظامی متعددی داشت که حالا از میان رفته به نظر می‏رسد: از تعمیر و نگهداری و تامین قطعات ناوگان بزرگ هواپیماهای ترابری آنتونوف نیروی هوایی هند تا تعمیرات هلیکوپترهای میل.

ترکیه: ترکیه کشوری عضو ناتو است که با خرید سیستم ضدهوایی اس-400 مورد تحریم آمریکا قرار گرفت و از مشارکت در برنامه جنگنده اف-35 محروم شد. این محرومیت، خسارات اقتصادی و نظامی برای ترکیه به همراه داشت. جنگ اوکراین باب خرید تعداد بیشتری سامانه اس-400 را برای همیشه می‏بندد و ترکیه برای کنار نهادن سیستم اس-400 هر چه بیشتر تحت فشار آمریکا قرار خواهد گرفت. ترکیه مشکلات اقتصادی بیشتری را از جنگ روسیه و اوکراین فراروی خویش می‏بیند: افزایش دید قیمت نفت و گاز به اقتصاد ترکیه ضربه وارد می‏کند؛ امسال خبری از ورود گردشگران پرشمار روسی و اوکراینی نخواهد بود؛ ترکیه امید به جذب 10 میلیون گردشگر داشت. ترکیه گفته است که در تحریم روسیه مشارکت نخواهد کرد اما با اعمال نظام جامع تحریم پولی و بانکی روسیه، ترکیه چاره‏ای جز اجرای این تحریم‏ها ندارد تا بانکهای خودش تحریم نشوند. ترکیه بازار سودآور خوبی از فروش سلاح به اوکراین داشت. همین طور اوکراین قرار بود در تامین موتور برای پهپادها و هواپیماها و تانک ساخت ترکیه با آنکارا مشارکت کنند و به ترکیه فناوری هواپیماسازی منتقل کند. این برنامه بلندپروازانه هم اکنون از میان رفته به نظر می‏رسد. ترکیه یک مشکل استراتژیک دیگر هم دارد: برنامه ترکیه برای ایستادن جایی میانه روسیه و آمریکا هم به کلی شکست خورده است و در وضعیت کیرکگوری* «یا این، یا آن» گیر افتاده است.

آلمان: حمله نظامی روسیه به اوکراین معنایی جز شکست محض و کامل و اشتباه تمام عیار سیاست‏های آنگلا مرکل و پیش از او گرهارد شرودر در بیشتر از دو دهه گذشته ندارد. در حقیقت، «مرکلیسم» و «شرودریسم» که نسخه قرن بیست و یکمی از سیاست نگاه به شرق دوران جنگ سرد (اوست پولتیک) گنشر بودند، به کلی بی‏اعتبار شده‏اند. نورد استریم-2 با 12 میلیارد دلار سرمایه‏گذاری بر باد رفته است. سیاست خودداری از صرف هزینه برای امور دفاعی حالا با برنامه 100 میلیارد یورویی توسعه توان نظامی جایگزین شده است. افزایش بهای انرژی به اقتصاد آلمان لطمه خواهد زد. روسیه خریدار بزرگ کالاهای صنعتی آلمانی بود که حالا بازار بزرگ آن از دست رفته است. آلمان باید پذیرای پناهجویان اوکراینی هم باشد. به جز آنکه باید فکری برای تامین انرژی خود در آینده کند: برنامه کاهش وابستگی به نفت و گاز روسیه تحت فشار آمریکا و بریتانیا ادامه دارد و آلمان بیشتر از هر کشور اروپایی به آن وابسته بود.

سوریه: دولت سوریه یکی از نزدیکترین متحدان روسیه در جهان است. سوریه پذیرای تعداد زیادی از نظامیان روسیه است و بدون یاری مسکو، ممکن نبود که دولت بشار اسد بر سر کار باقی بماند. حالا فشارهای اقتصادی و سیاسی بر روسیه در کنار وضعیت مبهم نظامی درگیری در اوکراین، سبب شده تا برخی مخالفان دولت سوریه، خود را برای شروع مجدد درگیری آماده کنند. اگر پوتین سقوط کند یا اگر اوکراین به باتلاق روسیه بدل شود، ممکن است حضور نظامی روسیه در سوریه خاتمه بیابد یا آنکه بسیار کم رنگ شود و این امید اپوزسیون اسد برای شروع دوباره درگیری را پررنگ خواهد کرد.

فلسطین: با جنگ اوکراین، مساله فلسطین و اشغالگری اسرائیل و آوارگان فلسطینی، هر چه بیشتر از مرکز توجه جهانی خارج خواهد شد. اسرائیل که هم اکنون هم در صدد آواره کردن اعراب از زمین‏هایشان است می‏کوشد تا جایی که امکان دارد بر سر مساله فلسطین با آمریکا معامله کند. از این گذشته، دیپلماسی پنهانی اسرائیل وسیعاً فعال شده تا 600 هزار یهودی روسی و 120 هزار یهودی اوکراینی را به سرزمین‏های اشغالی منتقل کند. چنین افزایش جمعیتی آن هم از جمعیتی که عمدتاً تحصیل کرده و با فرهنگ اروپایی هستند، کمک بزرگی به اسرائیل خواهد کرد و به زیان فلسطینیان خواهد بود.

ایران: هیچ جنگی در دنیا به سود ایران نیست. جنگ جهانی اول و دوم، موجب پدید آمدن قحطی و ناامنی در ایران شد. ایران کشوری است که صلح در جهان بیشتر از هر چیزی به سود آن است. با حمله روسیه به اوکراین، برجام و مذاکرات هسته‏ای به شدت تحت الشعاع قرار گرفته و حتی به روایتی قفل شده است. افزایش قیمت جهانی نفت و گاز شاید به نفع ایران باشد اما منتهی به تورم جهانی هم خواهد شد که به زیان ایران است. همین طور در بلند مدت رویکرد جهانی برای انرژی‏های جایگزین نفت و گاز را تقویت خواهد کرد که این هم به زیان ایران است. ایران همین طور به عنوان یک وارد کننده مواد غذایی و کشوری که دچار روند خشکیدگی بلند مدت بوده است، دچار مشکلات بسیاری خواهد شد. واردات مواد غذایی، در شرایطی که ارز کمکی دولتی حذف می‏شود، با افزایش قیمت جهانی غلات بسیار گران در خواهد آمد و تولید گوشت و محصولات لبنی هم هزینه تمام شده بیشتری خواهد یافت. از این گذشته ایران در برنامه‏های بازسازی توان نظامی خود با خرید سلاح از روسیه (به خصوص جنگنده برای نیروی هوایی) هر چه بیشتر دچار مانع خواهد شد.

* اشاره به سورن کیرکگو فیلسوف اگزیستانسیالیست دانمارکی و کتاب مشهورش «یا این، یا آن».

جهت ارجاع علمی: امین پرتو، « بازندگان جنگ روسیه با اوکراین»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/12/17