معرفی کتاب: مقدمه ای بر مطالعات راهبردی
نویسنده: دکتر امین پرتو، مدیر پرونده سوریه در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه
کتاب «مقدمه ای بر مطالعات راهبردی» مجموعه مقالاتی از برخی از نامدارترین متخصصان و کارشناسان حوزه مسائل راهبردی مانند لارنس فریدمن و کالین گری است که در قالب یک مجموعه جمع آوری و به فارسی ترجمه شده است. این کتاب مشتمل بر ده فصل است که هشت فصل از آن را آقای امین پرتو، پژوهشگر مهمان در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و مدیر پرونده سوریه پژوهشکده به فارسی ترجمه کرده است. هدف از گردآوری این مقالات در کنار هم، ارائه چشماندازی وسیعتر از رابطه راهبرد و سیاست و نیز سایر ابعاد زندگی انسانی در دو بُعد نظامی و غیرنظامی است. رابطه راهبرد با فرهنگ، دانشگاه، برنامهریزی، سیاستگذاری، عقلانیت و تاریخ در مقالات گردآوردیشده در این مجموعه بررسی شده است. مجموعه مقالات گردآوریشده در این کتاب برای خوانندگان علاقهمند به حوزه مسائل راهبردی، جنگ، سیاست و امنیت ملی مفید خواهد بود.
یکی از حوزه های مغفول علم سیاست در ایران، کم توجهی و یا شاید بتوان گفت بی توجهی پژوهشگران، دانشجویان و اساتید این رشته به حوزه نظامی و استراتژی در معنای اخص و سنتی آن است. واحدهای درسی مرتبط با مسائل استراتژیک و نظامی، اغلب کم شمار و سطح دانش نظامی و استراتژیک دانشجویان و ای بسا استادان علم سیاست در ایران هم نازل است. یک سبب عمده شاید این باشد که در نظرگاه غالب، علم سیاست، دانشی غیرنظامی پنداشته می شود. همین طور ممکن است گمان شود که مسائل نظامی و استراتژیک، تخصصی هستند و جای پیگیری آنها در دانشگاه غیرنظامی نیست. حال آنکه چنین نیست. سیاست دو بال صلح و جنگ را در کنار هم دارد. توسعه، حکمرانی، حقوق شهروندی، حکومت قانون، دیپلماسی، انتخابات، اراده عمومی و تعقیب بهروزی بشر، در بخش صلح مطالعات سیاسی قرار دارد. اما متقابلاً جنگ هم از اساس پدیدهای سیاسی است که نباید از آن غفلت کرد.
چگونه میتوان این خلاء در علم سیاست در ایران را جبران کرد؟ شاید نخستین قدمها و بهترین گامها، ترجمه آثار مربوط به حوزه استراتژی و جنگ به فارسی باشد. گرچه در علم سیاست و به خصوص اندیشه سیاسی، صرف نظر از کیفیت ترجمه، برخی امهات کتب کلاسیک به فارسی برگردانده شده، اما این اتفاق در حوزه استراتژی و جنگ نیافتاده است. به جز هنر جنگ سون تزو که شاهد کثرت ترجمه های مختلف و توجه به مثابه اثری بازاری بوده، بقیه مهم ترین آثار حوزه استراتژی و جنگ به فارسی ترجمه نشده است: در باب جنگ کلائوزویتس و دیگر آثار منتشر شده اش، هنر جنگ ماکیاوللی، رسالات بارون دو جومینی و نوشته های اصلی باسیل لیدل هارت هیچ یک به صورت کامل به فارسی ترجمه نشده اند. نظریه پردازان دیگر جنگ در دوره معاصر هم اغلب نادیده گرفته شده اند. برای نمونه از مارتین بوید هیچ اثری به فارسی، چه ترجمه چه در شرح اندیشه نظامیش وجود ندارد. همان طور که از نویسندگان دیگر مانند کالین گری و جان گادس، یا اثری ترجمه نشده یا آنچه ترجمه شده فصول و خلاصه ای پراکنده بوده است.
تا پیش از وارد شدن به وادی ترجمه آثار دست اول و کلاسیک راهبردی، لازم است ابتدا تفسیرهایی از اندیشه نظامی به فارسی منتشر شود. هنوز نظام مفاهیم اندیشه نظامی و راهبردی در محافل دانشگاهی کشور ما به درستی فهم نشده است. برای نمونه به طرزی دلبخواهانه، اصطلاح راهبرد یا استراتژی در هر موردی به کار می رود؛ هر تحولی راهبردی معرفی می شود و هر سلاحی راهبردی دانسته میشود. استراتژی با تاکتیک اشتباه گرفته شده و به جای یکدیگر به کار میرود. مفاهیم دیگر مانند عمق استراتژیک، بازدارندگی، ضربه دوم و از این قبیل هم لقلقه لسان است بدون آنکه در معنای درست آن به کار برود.
کتاب «مقدمه ای بر مطالعات راهبردی» کوشش کرده است تا از طریق گزینش مقالاتی از نویسندگان معتبر حوزه جنگ و راهبرد، برخی از این مهمترین مفاهیم و روابط را توضیح دهد. چرا مطالعه جنگ برای بخش غیرنظامی ضرورت دارد و چرا نظامیان هم محتاج دانشگاه غیرنظامی در مطالعات جنگ هستند؟ تفاوت میان راهبرد کلان با راهبرد چیست و چگونه نباید این دو به جای هم به کار بروند؟ پیروزی و شکست نظامی برای تصمیم گیران نظامی و سیاسی چه پیامدی در بر دارد و آنان چگونه از آن درس می آموزند؟ راهبرد هر کشور چه ربطی به فرهنگ آن کشور دارد و آیا اصلاً چیزی به اسم راهبرد بومی داریم؟ انقلاب اطلاع رسانی در روزگار ما چه بر سر قدرت نظامی و طراحی راهبرد آورده است؟ همه اینها پرسش هایی است که کوشش شده در کتاب حاضر به آنها پاسخ داده شود.
تردیدی نیست که مطالعات راهبردی باید مطابق با گام زمان پیش برود. امروزه در زمانی قرار داریم که برخی کشورها برای طراحی عملیات نظامی خود، از کامپیوترهای پیشرفته و هوش مصنوعی استفاده می کنند. هوش مصنوعی با دقتی بالا که از توان انسان خارج است، همه متغیرهای نظامی، انسانی، اقتصادی، جغرافیایی، اقلیمی و فنی را به صورت کاربرد ابرداده در نظر میگرفت و شسته رفته ترین طرح نظامی را با کمترین خلل و ایراد به فرماندهان عرضه می کند. آیا در چنین زمانی، مطالعه راهبرد با روشی کلاسیک سود و فایده ای دارد؟ پاسخ به این سوال دشوار است. می توان گفت در نهایت این انسان است که حرف آخر را حتی در زمانه کنونی سیطره کامپیوتر و هوش مصنوعی میزند. هوش مصنوعی درباره نحوه جنگیدن پاسخهای خوب و دقیقی در آستین دارد اما درباره علت جنگیدن و چگونگی برقراری صلح، حرفی برای گفتن ندارد. راهبرد در کنار آنکه به محاسبه مربوط است، به قوه داوری عقل بشر هم محتاج است. داوری که پرورش قدرت آن نیازمند تامل در انباشت دانش بشر در حوزه مطالعات راهبردی است.
عناوین ده فصل این کتاب و نویسندگان هر فصل چنین است:
فصل اول: مطالعات راهبردی جهانی: یک بیانیه/ ایزابل دویوستین، جیمز ئی وورال
فصل دوم: از پیروزی و شکست نظامی چه میتوان آموخت؟/ ویلیام سی فولر، جی آر
فصل سوم: راهبرد کلان در برابر راهبرد اضطراری / یونوت پوپسکو
فصل چهارم: راهبرد کلان در قرن بیستم/ لارنس فریدمن
فصل پنجم: راهبرد نظامی در قرن بیست ویکم/ کرستی لارسدوتر
فصل ششم: فرهنگ راهبردی به مثابه زمینه تحلیل/ کالین گری
فصل هفتم: قدرت اطلاعات: راهبرد، ژئوپلیتیک و بعد پنجم/ دیوید جی لوندسدیل
فصل هشتم: مطالعات راهبردی و مسئله قدرت/ لاورنس فریدمن
فصل نهم: آیا راهبرد کلان، برنامه ای پژوهشی است؟/ تیری بالزاک، پیتر بامبروسکی و سیمون رایش
فصل دهم: راهبرد در نظریه؛ راهبرد در عمل/ هواستراچان
مشخصات کتاب شناختی این کتاب چنین است:
مقدمه ای بر مطالعات راهبردی؛ ترجمه و گردآوری: امین پرتو/سجاد حیدری‌فرد؛ تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، نوبت چاپ: اول ۱۴۰۰
نویسنده
امین پرتو
دکتر امین پرتو پژوهشگر مهمان سابق پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه است. وی دکترای رشته علوم سیاسی از دانشگاه تهران می باشد. حوزه مطالعاتی آقای پرتو مسائل خاورمیانه و اندیشه های سیاسی می باشد.