تأثیرات ژئوپلیتیکی ترکیه بر سیاست خارجی این کشور در خاورمیانه

نشست شنبه 2 اسفند ماه 1393 گروه ترکیه شناسی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با عنوان "تأثیرات ژئوپلیتیکی ترکیه بر سیاست خارجی این کشور در خاورمیانه"که توسط دکتر حسین حمیدی نیا، پژوهشگر مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی ارائه شد،  برگزار  گردید. در این نشست که مدیریت آن را آقای شعیب بهمن از اعضای گروه ترکیه شناسی بر عهده داشت، دکتر اسداله اطهری مدیر گروه ترکیه شناسی، اعضای گروه ترکیه شناسی و برخی دانشجویان دوره دکتری از دانشگاه های مختلف کشور حضور داشتند.

بعد از بیان مقدمه ای کوتاه توسط آقای بهمن، دکتر حمیدی نیا بحث خود را با شرح مختصری در مورد ژئوپلتیک انتقادی آغاز کرد و یادآور شد که محور بحث جلسه ژئوپلتیک مدرن نیست بلکه ژئوپلتیک انتقادی است که پست مدرن می باشد؛ یعنی برداشت های ذهنی از موقعیت جغرافیایی و فهم نخبگان ازموقعیت ژئوپلیتیکی، به عبارتی تأثیر برداشت ها و فهمی که سیاستمداران و تصمیم گیرندگان دارند و گفتمان هایی که در کشورها مبتنی برتصورات ژئوپلیتیکی ساخته می شود و تاثیر آنها بر روی سیاست خارجی و محیط پیرامون است. این بحث مبتنی بر بازنمایی ژئوپلیتیکی سیاست خارجی و امنیتی ترکیه به عنوان یک کشور میانگیر درگفتمان و عمل متمرکز است و در دو بخش سازمان دهی شده است: در بخش نخست به چگونگی شکل گیری (برساخته شدن) بازنمایی جغرافیایی جایگاه ترکیه به عنوان یک کشور میانگیر توسط نخبگان داخلی آن کشور . و بحث دوم، تکامل گفتمان و عمل به صورت تاریخی است، اگرچه تمرکز اصلی بر روی دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه می باشد.

ترکیه به عنوان کشور میانگیر (منطقه ای حاشیه ای یا بین مناطق مختلف) ضمن آن که در حواشی مناطق مختلف قرار گرفته، مانند حاشیه اروپا یا خاورمیانه و یا قفقاز، در عین حال که در این مناطق می تواند حضور داشته باشد می تواند حضور هم نداشته باشد. برجسته ترین نمود میانگیر بودن ترکیه قرار گرفتن آن میان اروپا و خاورمیانه است، در عین آن که در هر دو منطقه هست نسبت به هر دو "غیر" است. هم اروپا و هم خاورمیانه ترکیه را تا حدی غیر می دانند.

دکتر حمیدی نیا همچنین کارکردهای دوازده سال اخیر ترکیه را در چهار بخش مطرح کرد و گفت: بحث درباره کاربردهای عملی این تصور و بازنمایی ژئوپلیتیکی درچهار مورد به عنوان مطالعه موردی اشاره دارد که عبارتند از: "ترکیه به عنوان مدل"، "ترکیه به عنوان پیوند دهنده تمدن ها"، "ایفای نقش به عنوان میانجی دراختلافات وبحران ها" و "ترکیه به عنوان پل انرژی".

این موارد نشان دهنده فرصت ها و چالش های ناشی از موقعیت میانگیر ترکیه است که توسط نخبگان سیاست خارجی آن کشور در طول سالیان گذشته برساخته و اجرا شده است. دکتر حمیدیان در زمینه شکل گیری تاریخی گفتمان سیاست خارجی در ترکیه ضمن شرحی مختصر از سیر تاریخی آن، دستاوردهای حزب عدالت و توسعه و چالش ها و محدودیت های ایجاد شده توسط این حزب را مطرح کرد و گفت: در سیر تاریخی این گفتمان باید گفت، در دوره عثمانی که اصولا بر هویتی جهانی و چند ملیتی تأکید داشتند و هویت ترکی مطرح نبود، در دوره بعد از فروپاشی عثمانی و در واقع تحمل خسارات و زیان های بسیار در جنگ جهانی اول، ترکیه ناچار به برگزیدن سیاست انزواگرایی گردید. در این دوران ترکیه خود را نه آسیایی و نه اروپایی می دانست اما آن طور که از نوشته های کمال آتاتورک مشهود است سعی داشت خود را به کشورهای متمدن آن دوران برساند و در این جا بحث مدرنیزاسیون که مترادف با غرب گرایی درک می شد مطرح می گردد.

بعد جنگ جهانی دوم ترکیه با یکی از دو ابرقدرت جهان همسایه شد و ناچار شد سیاست انزواگرایی را کنار بگذارد، به طوریکه در سال 1949 به عضویت شورای اروپا و 1952 به عضویت ناتو درآمد. در واقع ذهنیت سیاستمداران ترک در دوره جنگ سرد این بود که بخشی از غرب باشند و سیاست اقتصادی ترکیه هم در این دوره جایگزینی واردات بود چون نمی توانست هماورد کشورهای اروپایی در صدور کالا باشد.

 در این دوره ترکیه سیاستی در خصوص خاورمیانه نداشت چون خاورمیانه را باتلاقی می دانست که باید از آن دوری کرد بخصوص که بحث اعراب و اسرائیل از مباحث مهم این دوره محسوب می شد. بعد از جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بحث منطقه گرایی پدید آمد و سیاستمداران ترکیه کم کم به سمت سیاست هایی رفتند که حضورشان را در مناطق مختلف پر رنگ کند، در دوره تورگوت اوزال روابط متوازن با خاورمیانه و غرب مطرح شد و دلیل عمده اش به اقتصاد سیاسی ترکیه و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی باز می گردد.

 با فرو پاشی شوروی اوزال یک سیاست اقتصادی چند وجهی در پیش گرفت. او می خواست ترکیه در اقتصاد جهان مؤثر باشد. او سیاست بازی با کارت های مختلف را مطرح کرد، بحث دیپلماسی آب را آغاز کرد که البته با مرگ اوزال این ها دچار خدشه شدند. بعد از این دوران بحث چهارراه بودن ترکیه یعنی پیوند دهنده مناطق مختلف مطرح شد. این وضعیت با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه به طور کلی دگرگون شد. سیاست خارجی ترکیه در این دوره به شدت متأثر از نظرات احمد داوود اوغلو نخست وزیر کنونی ترکیه و نویسنده کتاب "عمق استراتژیک" است. بر اساس نظرات داووداوغلو ترکیه نه به عنوان چهار راه و نه بخشی از غرب بلکه به عنوان مرکز است، از نظر وی ظرفیت سیاست جغرافیایی و راهبرد جغرافیایی ترکیه به گونه ای هست که باید با استفاده از آن این کشور به پل ارتباطی شرق و غرب تبدیل گردد. دکتر رمضان اوزای، نویسنده کتاب جغرافیای سیاسی ترکیه نیز تئوری ای را مطرح می کند با عنوان "تئوری حاکمیت ترک" که بر اساس آن ترکیه را به عنوان موقعیت مرکزی در آسیا، اروپا، افریقا و خاورمیانه مطرح می سازد و برگرفته از گفتمان مکیندر می باشد، که "هر کس بر این قلعه دنیا (آناتولی مرکزی) حکومت کند می تواند بر خاورمیانه، اوراسیا و همه جهان حکومت کند" این دیدگاه کاملا مشخص است که نمی تواند خیلی درست باشد.

 دکتر حمیدی نیا بعد از شرح خلاصه ذهنیت سیاستمداران ترکیه در زمینه ژئوپلتیک ترکیه گفت: ترک ها بر مبنای چهار سیاست این موارد را اعمال می کنند:

نخست، ترکیه به عنوان مدل، ترکیه از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه سعی کرده خود را به عنوان مدل اسلامی-دموکراتیک معرفی کند، البته در جریان بهار عربی یا بیداری اسلامی در این زمینه موفق نبودند چون آن کشورها زمینه های لازم برای پذیرش آن را نداشتند، اما باید گفت ترکیه همچنان به عنوان الگو در میان کشورهای عربی مطرح است.

دوم، ترکیه پیوند دهنده تمدن ها، بعد از ان که گفتگوی تمدن ها از جانب ایران در سازمان ملل متحد مطرح شد، ترکیه این بحث را از پیشنهاد نخست وزیر اسپانیا در سال 2005 گرفت، آقای اردوغان نیز در دوره شهرداری استانبول این شهر را پیوند دهنده تمدن ها مطرح می کرد.

سوم، ایفای نقش میانجی، که در این زمینه هم چندان موفق عمل نکرده است.

چهارم، پل انرژی، بعد از بحران روسیه و اوکراین، اروپا به دنبال جایگزینی مطمئن برای انتقال انرژی به اروپاست و به نظر می رسد راهی جز ترکیه نیست.

اما مسأله آخر وضعیت آب و وضعیت زیست محیطی است که ترکیه در هر دو حالت هژمون دارد و این ها می توانند به برتری های ژئوپلتیک ترکیه بیافزایند.

در انتها این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین پایان یافت.

گزارش: سحر تقی پور،.پژوهشگر مهمان و مسئول امور پژوهشگران