چالش هاى گفتمان سكولاريسم در تركيه

نویسنده: سحر تقی پور، پژوهشگر مهمان و مسئول امور پژوهشگران

شناخت ترکیه بدون شناخت گفتمان های حاکم بر آن سخت خواهد بود، عثمانی گرایی، پان ترکیسم و لائیتیسه سه گفتمان مسلط یک صد سال اخیر در ترکیه بوده و هستند. با آنکه سکولاریسم وجه تمایز ترکیه از سایر کشورهای مسلمان می باشد اما واقعیت این است که ترکیه هرگز به معنای واقعی سکولار نبوده است.

پر واضح است که ترکیه در مسیر تغییر است، این کشور تلاش دارد از دموکراسی نمایشی وارد دموکراسی واقعی شود. این تغییرات در ترکیه را می توان عبور این کشور از یک مرحله تاریخی به مرحله ای جدید دانست. حزب عدالت و توسعه از زمان آغاز حکومت خود سعی داشته تا نظام سیاسی ترکیه را باز تعریف نماید؛ بدین صورت که در سیاست داخلی مفهوم شهروندی را جایگزین ملت ترک و در سیاست خارجی دکترین امنیتی را به دکترین باز، پویا و چندوجهی تبدیل کند. این حزب با تغییر در ساختارهای سیاسی در واقع برآن است در چارچوب دموکراتیزه نمودن کشور، انتخابات آزاد، رسانه های مستقل، گروه ها و جمعیت های مدنی را نهادینه کرده و با اقتصادی قوی و پویا و مورد حمایت سرمایه جهانی،جایگاه خود را در سطوح منطقه ای و جهانی ارتقاء دهد و در این راه بسیاری از مفاهیم بنیانی از جمله «سکولاریسم» که وجه تمایز ترکیه از سایر کشورهای مسلمان شده را مورد باز تعریف قرار داده است.

الگوي قديمي سكولاريسم در تركيه در دهه ۱۹۲۰ توسط مصطفي كمال آتاتورك بنيانگذار كشور نوين تركيه، براساس الگوي سكولاريسم فرانسه، پايه گذاري شد. الگوي سكولاريسم فرانسوي، برخاسته از انقلاب فرانسه بود كه با مذهب سر ناسازگاري داشت و آن را نشانه اي از عقب ماندگي و خرافه پرستي مي دانست كه بايد با بهره گيري از عقلانيت نوين علمي، از دامن جامعه زدوده شود.

در رشته اصلاحات اوليه اي كه آتاتورك به عمل آورد، از مذهب تلقي مشابهي ارائه شد و مهره هاي اصلي حاكميت جديد به شدت تلاش مي كردند كه هيچ گونه نشانه اي از باورهاي مذهبي از خود بروز ندهند. اسلام گرچه ممنوع اعلام نشد اما حكومت آن را به حاشيه راند و دين گرايي به نمادي از عقب ماندگي تبديل شد كه صرفاً توده هاي سنت گراي ساكن در آناتولي مركزي با اين ويژگي شناخته مي شدند. حكومت بود كه تصميم مي گرفت در كجا بايد مسجد احداث شود و چه كسي به امامت جماعت منصوب شود و حتي خطبه واحدي براي ايراد در مراسم نماز جمعه در سراسر كشور نوشته مي شد.

ارتش تركيه بيش از ديگر نهادهاي حكومت از اين ايدئولوژي آتاتوركي پاسداري و حراست كرده و پرچمدار مبارزه و سركوب هر نوع قدرت گرفتن سازمان يافته مذهب يا دخالت افراد شناخته شده مذهبي، در سياست بوده است. در خلال چند دهه گذشته اوضاع در تركيه به گونه اي چشمگير تغيير يافته و دموكراسي در اين كشور ابعاده گسترده تري يافته است كه بارزترين نشانه بي سابقه آن در تركيه به قدرت رسيدن يك حزب آشكارا مذهبي است هرچند گردانندگان اين حزب تلاش مي كنند از تبليغ ريشه هاي عقيدتي حزب خودداري كنند .

لازم به ذکر است کشاکش اسلام و سکولاریسم وکنار هم بودن این دو در ترکیه ریشه بسیاری از بحث و جدل ها بوده و هست به طوریکه برخورد آنها با هم سبب ایجاد چهار هویت مهم در این کشور شده است. لیبرال های اسلام گرا، لیبرال های سکولار، ملی گرایان اسلام گرا و ملی گرایان سکولاریست یا کمالیست ها. با مطالعه چهار گروه هویتی که به آن ها اشاره شد یعنی لیبرال های اسلام گرا، لیبرال های سکولار، ملی گرایان اسلام گرا و ملی گرایان سکولاریست یا کمالیست ها می توان به خوبی فهمید که آنها زائیده دو جبهه کلاسیک در سیاست ترکیه بوده اند. اسلام در مقابل سکولاریسم و یا لیبرالیسم در مقابل ناسیونالیسم. هر کدام از این گرایش ها تصورات و برداشت های خاص خود را از هویت ترکیه، دوست یا دشمن و یا رقیب آن دارند و همه آن ها به خوبی از حقیقت (اسلام، سکولاریسم، لیبرالیسم و ناسیونالیسم) آگاهند اما تصورات و دیدگاه هایشان از حقیقت با هم در تعارض قرار دارد.

حکومت ترکیه به خاطر عمقی که دین در جامعه آن دارد و همچنین به دلیل حضور جریان های دینی قدرتمند، اسلام و تفاسیر دینی را در مهار خود دارد. حزب عدالت و توسعه که از سال 2002 در ترکیه قدرت را به دست گرفته نگاهی دو سویه به سکولاریسم دارد، آنان در عین همسازی با کمالیست ها در درون سیاست هایی را دنبال می کنند که در راستای تضعیف آن بوده است. رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه در باز تعریفی که از سکولاریسم نموده می گوید: «سکولاریسم به عنوان ضامن اصلی صلح و دموکراسی اجتماعی و مفهومی دو وجهی است، نخستین وجه ان این است که حکومت نباید بر قوانین دینی استوار باشد و لازمه این امر وجود یک نظام حقوقی استاندارد، منسجم و یکپارچه است. وجه دوم، لزوم بی طرفی حکومت است که باید ضمن حفظ فاصله برابر، با همه باورهای دینی، آزادی دین و عقیده افراد را تضمین کند ».

 حزب عدالت و توسعه بر این باور است که سکولاریسم نه یک سیاست جامع و عام برای شکل دهی به هویت شهروندی و زندگی روزمره، بلکه اصلی از قانون اساسی است که هدفش دفاع از آزادی دینی در برابر مداخلات حکومت است. می توان گفت سکولاریسم در ترکیه به نحوی تناقض آلود هم پیشرو و هم اقتدارگر است. افرادی مانند آقای اردوغان که تا مدتی قبل به ضدیت با سکولاریسم و دموکراسی متهم بودند امروزه سعی دارند نقش اساسی در جهت نهادینه کردن دموکراسی و بازتعریف این مفاهیم در ترکیه داشته باشند. از آنجایی که کلیه احزاب اسلامی پیشین با اتهام ضدیت با سکولاریسم منحل شده اند حزب عدالت و توسعه در این زمینه بسیار احتیاط می کند و باید گفت بزرگترین چالش رودر روی این حزب موانعی است که کمالیست ها در زمینه آداب دینی ایجاد کرده اند.

چنین موانعی سبب شده پاسخگویی حزب عدالت و توسعه برای بسیاری از حامیان خود در رابطه با تضمین آزادیهای دینی و شناسایی اسلام در تمام عرصه ها تقریبا غیر ممکن شود. این حزب با وجود گام هایی که در جهت تحکیم آزادیهای سیاسی و مدنی و اصلاح قانون برداشته، هنوز در توقعات حامیانش در رابطه با مساله روسری و نیز دفاع از حقوق دانشجویان مدارس (امام خطیب) توفیقی نداشته است زیرا سکولارها روسری را تهدیدی علیه اصول جمهوری و رسالت آن در خلق شهروندانی «مدرن» می دانند و سکولاریسم را تنها راه مدرنیزاسیون و پروژه ملت سازی.

در مجموع تعارض بین سکولاریسم و اسلام گرایی هنوز مساله اساسی در سیاست ترکیه است. بنابراین باید برای فهم قرائت ترک از سکولاریزاسیون به عنوان فراگردی حاصل عملکرد علمی و اقتصادی و  دیگر نیروهای متحول کننده جامعه و سکولاریسم ناشی از یک ایدئولوژی سیاسی و ترسیم کننده شیوه نوینی از زندگی سکولار تمایز قائل شد. نوع سکولاریسم امروز ترکیه با سکولاریسم فرانسوی و امریکایی آن متفاوت است زیرا هدف آن بیش از آنکه جداسازی دین و سیاست باشد مهار دین است.