مروری بر روابط ترکیه – سوریه در دوران حکومت بشار اسد

نویسنده: سحر تقی پور پژوهشگر مهمان پژوهشکده

مرگ حافظ اسد در سال 2000 سرآغاز فصل جدیدی در روابط ترکیه – سوریه بود، منطقه خاورمیانه امید این را داشت که بشار اسد از سنتهای دوران پدرش دوری گزیند، اما وابستگی بشار اسد به خانواده عکس این انتظارات را برآورده ساخت، اما ترکیه از زمان فوت حافظ اسد سعی در بهبود روابط با سوریه را داشت، احمد نجدت سزر- رئیس جمهور وقت ترکیه – با شرکت در مراسم تدفین حافظ اسد و بلافاصله سفر معاون رئیس جمهور سوریه عبدالحلیم خدام به ترکیه تأثیر مهمی در روند بهبود روابط گذارد. ترکیه نیز به امید تغییردر سیاست های سنتی سوریه وضعیت را به نفع خود می دید و حتی آن را به عنوان یک شانس نگاه می کرد. با گذشت زمان سطح روابط افزایش یافت به طوریکه رابطه صمیمانه دو کشور در منطقه مورد توجه قرار گرفت و تا سال 2010 این روند ادامه داشت اما در ماههای اخیر شاهد وضعیتی کاملاً متفاوت با سال قبل هستیم اغتشاشات در سوریه که با خشونت از طرف دولت سرکوب می شود کاملاً برخلاف نظر ترکیه و سایر کشورهاست بخصوص که ترکیه مرزی مشترک حدود 800 کیلومتر با سوریه دارد و هر روز تعداد پناهندگان سوریه که به طرف مرزهای ترکیه می آیند بیشتر می شود و سوریه به خواسته های ترکیه جهت کاهش خشونت ها تا بحال توجهی نکرده و برخوردهای داخلی همچنان ادامه دارد. البته ترکیه معتقد است که خانواده بشار اسد بیش از خود وی در این مسائل درگیر هستند. به نظر می رسد ترکیه در مقابل این مسائل سکوت نخواهند کرد و حتی چندین مرتبه توسط وزیر امور خارجه اش احمد داوود اوغلو و نخست وزیر رجب طیب اردوغان به سوریه اولتیماتوم داده شده است و به نظر می آید روابط ترکیه- سوریه یکسال قبل برنخواهد گشت.

روند بهبود در دوران بشار اسد

وقتی بشار اسد به حکومت رسید روابط ترکیه- سوریه روند بهبود را آغاز کرد. بشار اسد، عبدالحلیم خدام – معاون رئیس جمهور – را به آنکارا فرستاد، وی در دیدار با نجدت سزر- رئیس جمهور ترکیه – پیامهای حاوی دوستی و همکاریهای مشترک از طرف بشار اسد را ابراز نمود. در ادامه مذاکرات سیاسی تصمیم بر افزایش سطح روابط نظامی، اقتصادی و فرهنگی گرفته شد. اولین دیدار هیات نظامی سوریه اوایل سال 2001 و دومین بار در ژوئن همان سال در پی یک دیدار رسمی صورت گرفت و زمینه ای برای تغییرات استراتژیک در منطقه شد، ترکیه با تأکید بر تداوم همکاری نظامی با اسرائیل در سال 2001 در قونیه با اسرائیل و آمریکا مانور نظامی مشترکی انجام داد، اما با دیدار هیات نظامی سوریه، ترکیه سعی در ایجاد توازن نمود که این امر سوریه راخوشحال کرد. زیرا دیدار این هیات نظامی مشترک با سوریه در سالهای بعد مورد تصویب قرار گرفت و سفیر سوریه در آنکارا محمد سعادت البانی در مورد میزان افزایش روابط تجاری دو کشور ارقامی را مطرح کرد که موجب امیدواری هرچه بیشتر جهت افزایش هر ساله این روند بود. وی در سال 2000 جحم تجارت متقابل ترکیه- سوریه را 750 میلیون دلار عنوان کرد، سال 2003 نیز دیدارهای رسمی مقامات عالی رتبه افزایش یافت، اما لازم به ذکر می باشد که این دیدارها و مذاکرات این بار بیشتر از آنکه جهت بهبود روابط باشد، در مورد اشغال عراق توسط آمریکا بود و در این زمینه نشستی در استانبول و سپس در دمشق پایتخت سوریه برگزار شد که وزرای خارجه کشورهای عراق از جمله ایران، اردن، عربستان سعودی و مصر نیز در آن شرکت نمودند.

اشغال عراق توسط آمریکا، باعث نزدیکتر شدن ترکیه و سوریه شد و نیروهای امنیتی دو کشور موافقنامه های جدیدی به امضاء رساندند، در پی حادثه بمب گذاری که در استانبول رخ داد ترکیه بیست و دو نفر از نیروهای امنیتی اش را که در سوریه بودند از سوریه خواست، بازپس گیری آن افراد در اعتماد طرفین بسیار موثر بود، اما رویداد مهمی که باعث شد "هوایی بهاری" بر این روابط حاکم شود دیدار رسمی بشار اسد از ترکیه در سال 2004 بود، زیرا از سال 1946 که سوریه به استقلال رسید این اولین باربود که رئیس جمهور سوریه به ترکیه سفر می کرد، این امر نوید بخش آینده ای بهتر و توازنی بیشتر در منطقه بود به طوریکه دو مشکل اساسی سوریه و ترکیه به گفته بشار اسد تا حدود زیادی تحت این روابط قابل حل شد. آن دو مشکل عبارتند از: 1- ائتلاف برسر هاتای (اسکندرون) 2- مشکلات آب دجله و فرات در مورد اختلاف اول، مشکل از آنجا آغاز شد که بعد از جنگ جهانی دوم سوریه با خروج از حالت مستعمره به استقلال رسید(1946)، زیرا تا آن سال تحت استعمار فرانسه قرار داشت و در آن زمان بزرگترین مشکل ترکیه با سوریه مشکل هاتای بود. در موافقتنامه ای که در سال 1921 به امضاء رسیده بود هاتای به شرط داشتن اصول و مقررات خاص خودش، داخل مرزهای سوریه قرار گرفت.

در سال 1936 تصمیم استقلال هاتای بین ترکیه و فرانسه بر سر اصول و مقررات در هاتای دچار اختلاف شد، جمهوری هاتای ابتدا سپتامبر 1938 به استقلال رسید، اما در سال 1939 بر اساس موافقتنامه ای که بین فرانسه و ترکیه امضاء رسید پیوستن جمهوری هاتای به ترکیه مورد تصویب قرار گرفت. اما سوریه هنوز آن را جزو خاک ترکیه می داند.

آب دجله و فرات

رودهای دجله و فرات از مرزهای ترکیه سرچشمه گرفته و با گذر از خاک سوریه و عراق به خلیج فارس می ریزد، این رودها برای بخش های جنوبی ترکیه و بخشهایی از عراق و سوریه بسیار مهم هستند. طرح آبرسانی جنوب آناتولی در ترکیه این اندیشه را در سوریه ای ایجاد کرد که باعث کاهش آب برای سوریه خواهد شد و به همین جهت بین سوریه و ترکیه بر سر آب نگرانی هایی ایجاد شده است و سوریه اجازه داد پ.ک.ک علیه ترکیه گروه خود را جمع آوری کند و به همین دلیل هم از طرف ترکیه با عکس العمل های تندی رو به رو شد. با اینهمه سوریه در سال 1998 به دلیل اینکه نتوانست در مقابل فشارهای ترکیه مقاومت کند اوجالان را از سوریه اخراج کرد و همین امر سبب کاهش شدت اختلاف بر سر منطقه هاتای اسکندرون و آب دجله و فرات گردید. به طوریکه در سال 2009 دو کشور تصمیم گرفتند ویزا بین دو کشور برداشته شود و روابطی آزاد بین ترکیه و سوریه برقرار شود.

بشار اسد در زمینه دو مشکل مذکور معتقد بود: " این طور مشکلات همیشه از طریق بین المللی حل و فصل نمی شود حتی راهکارهای حقوقی گاهی به جای راه حل، مشکلات بیشتری به همراه می آورد، برای حل این مشکل به دوستان ترکمان مذاکره مستقیم را توصیه می کنم، زیرا این مذاکرات تا زمانی که بر اساس محبت، دوستی و منافع مشترک باشد و همانگونه تداوم یابد و اقداماتی که ترکیه در این زمینه انجام می دهد انتظارات سوریه را برآورده خواهد کرد و مشکلی به نام آب بین سوریه و ترکیه نخواهد ماند، در مورد هاتای اسکندرون نیز به زمان احتیاج هست اما این بدان معنا نیست که مشکل حل نخواهد شد زیرا اگر توجه کنید ماهیچ وقت نگفته ایم آنجا خاک سوریه است و ما به خاطر آن می جنگیم". بشاراسد تلاش می کرد به ترکیه نزدیکتر شود تا از فشاری که از روابط ترکیه-اسرائیل بر او وارد می شد کاسته شود. زیرا اقداماتی که سوریه به نام تدابیر امنیتی علیه مردم انجام می دهد از نگاه ترکیه کشتار مردم بی گناه است.

ترکیه با هشدار ها و اولتیماتوم ها سعی در کاهش درگیری ها در سوریه را دارد، اما بشار اسد به هیچکدام توجهی نکرده است و این بی توجهی به صورت های مختلف سرتیتر خبرهای اقصی نقاط دنیا شده است.

به دلیل روابط نزدیک ترکیه با سوریه، کشورهای مختلف منتظر عکس العمل های ترکیه هستند. ضمن اینکه آمریکا و کشورهای اروپایی بحران اقتصادی پیش آمده را فعلاً مهمتر از بحران سوریه می دانند و از ترکیه انتظار دارند نقش پررنگ تری در این زمینه داشته باشد.

تحلیلگران ترک نیز بر این باورند که ترکیه در مقابل خشونت ها در سوریه و بی توجهی اسد به هشدار های رجب طیب اردوغان وزیر خارجه ترکیه احمد داوود اغلو ساکت نخواهند ماند، بخصوص که احتمال درگیری های مرزی بین سوریه و ترکیه بالا رفته است. این درگیری ها در سوریه به نفع برخی کشورها از جمله اسرائیل است که بخشی از خاک سوریه را در اشغال خود دارد و امیدوار به سرنگونی حکومت در سوریه است و این نشان می دهد شرایط امروز خاورمیانه فقط برای سوریه خطر ساز نیست و تغییر فقط سوریه را تهدید نمی کند بلکه بحرانی است که به دلیل متفاوت بودن، مشکلات فراوانی با خود به همراه خواهد آورد.

امروز بشار اسد نفوذ چندانی بر سرویسهای اطلاعاتی و اعضای خانواده اش که در واقع حکومت دست آنهاست ندارد ولی می داند که شرایط مثل دوران جنگ سرد و سال 1982 نخواهد بود و باید پاسخگوی جامعه بین المللی باشد و نکته آخر اینکه اگر این احتمال را در نظر بگیریم که حکومت سوریه بر اغتشاشات و درگیری ها غالب شود بازهم بین سوریه و ترکیه دیواری بلند وجود خواهد داشت چون مساله کردها و مساله آب دو معضل اساسی برای ترکیه با همسایگانش محسوب می شود که به نظر می رسد به راحتی قابل حل نباشد.