شرایط جدید و شکل گیری رقابت های منطقه ای و بین المللی در خاورمیانه

دکتر سید حسین موسوی؛ رئیس مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

سوریه جدید که ترکیه در آن دست بالا را دارد، در حال حاضر به سرزمینی برای  رقابت میان ترکیه و اسرائیل تبدیل شده است. در تحلیل مفصلی که در نشریه بدیعوت احر و نوت اسرائیلی درج شده است رون بین یشای تحلیل گر نظامی اسرائیل می نویسد نهادهای امنیتی اسرائیل از اینکه ترکیه تلاش می کند تا خلاء ناشی از سقوط رژیم اسد را پر کند، نگران هستند. بن یشای می افزاید رژیم اسرائیل نگران آن است که یک محو رسنی- اخوانی در سوریه به رهبری ترکیه جایگزین محور شیعی به رهبری ایران شود.

او می گوید: با انجام حملات هوایی به پایگاههای نظامی سوریه به ویژه فرودگاه نظامی T-4  در استان حمص پیام های روشنی برای آنکارا  فرستادیم زیرا ترکیه قصد داشت در آنجا سیستم های راداری و دفاع هوایی مستقر کند.

وزیر دفاع اسرائیل کاتس نیز اخیرا تصریح کرد که هدف از این حملات به مناطق مختلف سوریه از جمله دمشق و حمص، یک پیام هشدار نسبت به آینده بود. که مستقیما برای اردوغان ارسال شد و هدف آن ممانعت از تحکیم حضور نظامی ترکیه در جنوب سوریه است.

بن یشای تحلیل گر بدیعوت احر ونوت می نویسد ترکیه از طریق بازسازی هیات تحریر شام در یک ساختار نظامی در حال آماده سازی برای ایجاد یک ارتش سنی هوادار ترکیه است که درصورت استقرار در جنوب سوریه همچون حزب اله در شمال و حماس در غزه می تواند تهدید جدیدی علیه اسرائیل ایجاد کند او می افزاید اسرائیل از عملیات هفتم اکتبر درس آموخته است و لذا اجازه نخواهد داد که در مرزهایش با سوریه و یا در پایگاههای هوایی نظیر T_4 ساختارهای نظامی شکل بگیرد، محور اخوانی – سنی به رهبری ترکیه در شمال سوریه تا اردن، کرانه غربی و غزه می تواند جایگزین محور مقاومت شیعی به رهبری ایران باشد، که برای اسرائیل غیر قابل پذیرش است.

در عین حال بن یشای به نکته مهم دیگری اشاره می کند و می نویسد بعید نیست اسرائیل بر سر تقسیم نفوذ در سوریه با ترکیه به تفاهم برسد.

او می نویسد برای اینکه بین اسرائیل با ترکیه درگیری مستقیمی پیش نیاید، می توان به تعامل و طرح جدیدی دست یافت که در چارچوب آن، آمریکا و کردها در شرق سوریه، روسیه در ساحل غربی، ترکیه در شمال و اسرائیل در جنوب سوریه صاحب نفوذ باشند. او می گوید دسترسی به این تفاهم با ترکیه برخلاف ایران عملی است زیرا ترکیه عضو ناتو و متحد آمریکاست و امکان تحقق یک تفاهم با آن کشور در دسترس است.

بن یشای همچنین مدعی می شود که یکی موضوعات مهم که در این هفته در دستور کار گفتگوهای نتانیاهو در آمریکا با ترامپ صورت می گیرد همین طرح است که در کنار مسائل هسته ای ایران و موضوع گروگانها مورد بحث قرار خواهد گفت .

بن یشای با اشاره به یک موضوع اساسی دیگری که هدف این تحلیل است، می گوید هدف ترکیه درجه نخست برای حضور در سوریه، اساسا سلطه بر خطوط انرژی و گاز شرق مدیترانه است. او می نویسد ترکیه قصد دارد در مسیر طرحهای  اقتصادی گازی اسرائیل و مصر سنگ اندازی کند و افزون بر آن نه فقط خواهان کنترل بر میدان گازی دریایی مدیترانه است، بلکه تلاش می کند مانع تجارت گازی کشورهای شرق مدیترانه با اروپا شود، در واقع این کشور  مانع اصلی ایجاد خط لوله گاز زیر دریا برای انتقال گاز مصر و اسرائیل به اروپاست. و می تواند عامل اصلی رویارویی اسرائیل و ترکیه باشد.

برای آنکه اهمیت  این تنش ها بیشتر شکافته شود، مناسب است در اینجا بیشتر به این مساله پرداخته شود به عبارتی  از زمانی که ارزیابی ها نشان داد شرق مدیترانه دارای ذخایر بزرگ گاز است، تنش ها افزایش یافت به نحوی که  نزدیک دو دهه است که حفاریهای در میدان های گازی مدیترانه شرقی در حال انجام است و براساس داده های گروه مساحی زمین شناسی آمریکا و شرکتهای کارگزار، در شرق مدیترانه، این منطقه برروی دریایی از گاز قرار دارد که حدود 122 تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و 7/1 میلیارد بشکه ذخایر نفتی را شامل می شود.

مهمترین چاههای گازی کشف شده در مدیترانه شرقی عبارتند از : میدان "ظهر" در مقابل سواحل مصر با حدود 30 تریلیون فوت مکعب گاز و میدان «لویاتان» در مقابل بندر حیفا با حدود 18 تریلیون فوت مکعب و نیز میدان «تامار» در مقابل سواحل سوریه، لبنان، قبرس و نیز غزه که ذخایر احتیاطی آن بیش از 10تریلیون فوت مکعب برآورد شده است.

همچنین میدان گازی «آفرودیت» در آبهای سرزمینی قبرس حدود 8 تریلیون فوت مکعب را در خود جای داده است، البته هنوز هم میدان های گازی بیشتری وجود دارد که کشف نشده اند به این معنا تا 60 تریلیون فوت مکعب تخمین زده شده اند.

البته تا کنون شرکت های انی ایتالیایی در مصر و قبرس، توتال فرانسه در قبرس و نوبل انرژی آمریکایی در ساحل سرزمین اشغالی فلسطین و نیز نوفاتک روسی در لبنان عملیات حفاری انجام داده اند. ترکیه نیز در سواحل قبرس ترک نشین کار حفاری انجام می دهد و آن را حق قبرسی های ترک تبار می داند.

ظاهرا اسرائیلی ها باور دارند که یکی از مهمترین اهداف در اصرار ترکیه برای حضور نظامی در سوریه و استقرار در پایگاههای نظامی، ایجاد موقعیت هایی است که این کشور بتواند موقعیت خود را بر سرراه کریدورهای انرژی و نیز کنترل میدان گازی تثبیت کند، امری که اخیرا با انجام عملیات پیش دستانه اسرائیل برای نابودی کامل پایگاههای هوایی سوریه که ترکیه قصد بهره برداری از آن ها را داشت، فعلا متوقف شده است.

شایان ذکر است ترکیه توافقات ترسیم مرزهای دریایی میان قبرس و اسرائیل در سال 2010 م و نیز مصر و قبرس در سال 2013 را به رسمیت نمی شناسد و بی اعتنا به این موافقت نامه ها حفاری هایی در دریا را در دست انجام دارد.

از سوی دیگر اسرائیل نیز اجازه حفاری نفت به لبنان را در بلوک 9 در آبهای سرزمینی لبنان نمی دهد، و متقابلاً لبنان نیز توافق ترسیم مرزی میان قبرس و اسرائیل را به رسمیت نمی شناسد و آن را غیر قانونی می داند.

در عین حال احتمالا می توان گفت حضور نظامی ترکیه در لیبی و توافقات با این کشور نیز می تواند به همین موضوع گاز و نفت مربوط باشد.

درحال حاضر ترکیه در 8 کشور پایگاههای نظامی مستقر دارد، که افزون بر لیبی به پایگاههای این کشور در شمال سوریه و شمال عراق نیز می توان اشاره کرد، به نظر می رسد با توجه به چالشهای موجود میان کشورهای دارای ذخایر گاز در شرق مدیترانه این منطقه افزون بر تنش های موجود ممکن است به یک منطقه برای رقابت شدید بین المللی نیز تبدیل شود. «مجمع گاز شرق مدیترانه» که از کشورهایی نظیر قبرس، یونان، ایتالیا، لبنان، تشکیلات خودگردان فلسطین، مصر، اردن و رژیم اسرائیل تشکیل شده به معنای آن نیست که ترکیه و سوریه را کنار گذاشته اند در عین حال این بدان معنا نخواهد بود اکنون که ترکیه در سوریه نفوذ بالایی پیدا کرده است، دست بسته باقی بماند درحال حاضر حضور نیروی دریایی ترکیه چالش جدی بر سر حفاری و نقشه برداری در آبهای قبرس ایجاد کرده است. برخی گزارش ها حاکی از آن است که نیروی دریایی ترکیه اقدامات فزاینده ای را در رهگیری کشتی های حفاری IOC  انجام داده و اتحادیه اروپا هم ظاهرا توانایی به چالش کشیدن این کشور را ندارند .

در صورتیکه اسرائیل بتواند آمریکا و روسیه را به تقسیم نفوذ میان ترکیه و اسرائیل در سوریه قانع کند، ممکن است در شرایط یک دولت موقت، شکننده، و ضعیف تجزیه سوریه کلید بخورد اگر چه ترامپ در دیدار اخیر خود در کاخ سفید با نتانیاهو به گونه ای از چنین طرحی شانه خالی کرد و اعلام کرد که اردوغان دوست اوست و اسرائیل خود باید مشکلاتش را با ترکیه با عقلانیت حل کند . در هر صورت به نظر می رسد با توجه به بازه زمانی 5 ساله دولت موقت سوریه تا زمان شکل گیری یک دولت پایدار، اجرای چنین طرحی بر ناپایداری اوضاع در سوریه خواهد افزود و بازسازی سوریه را تا اطلاع ثانوی به تاخیر خواهد انداخت، زیرا کشورهای عربی برای سرمایه گذاری در سوریه احتمالا حداقل تا 5 سال آینده بسیار با احتیاط گام خواهند برداشت.

در هر حال ممکن است ترکیه با توجه به بلند پروازی های خود برای کنترل لوله های گاز و نفت و کریدورهای تجارت جهانی از حضور نظامی در سوریه منصرف شود لذا به نظر اقدامات اسرائیل برای جلوگیری از حضور ترکیه در جنوب سوریه و نیز توسعه حوزه نفوذ خود ادامه داشته باشد، مگر آنکه بر سر تقسیم نفوذ بین دو رژیم توافقی صورت گیرد، ظاهرا آمریکا و روسیه هم قصد ندارند در کشمکش میان ترکیه و اسرائیل دخالت کنند.

در این میان یک پرسش همچنان باقی است و آن اینکه در یک بازه زمانی طولانی که ایران در سوریه حضور و نفوذ داشته است، آیا به موضوع کنترل خطوط انرژی و اهمیت استراتژیک مدیترانه شرقی و نقش بازیگرانی چون ترکیه و اسرائیل واقف نبوده است ؟ اگر پاسخ مثبت است، چرا در مقابله با اهداف راهبردی ترکیه و اسرائیل در سوریه کارگزاران سیاست خارجی ، پیش بینی های لازم را نکرده بودند. شاید درگیر شدن بیش از حد در تاکتیک های میدان، کارگزاران را از درک استراتژیهای کلان غافل کرده است.