مذاکره هسته ای و اعراب خليج فارس

دکتر کيهان برزگر؛ استاد دانشگاه علوم و تحقیقات و رئیس سابق پژوهشکده مطالعات خاورمیانه 

عربستان سعودي در بيانيه اي به حمايت از دور جديد مذاکرات هسته اي بين ايران و آمريکا در عمان پرداخت و تاکيد کرد که ثمر بخش بودن اين مذاکرات منجر به  حمايت از تلاش هاي مشترک براي تقويت امنيت و ثبات و صلح در منطقه و جهان مي شود. موضع مثبت سعودي ها و ساير اعراب منطقه خليج فارس نسبت به مذاکرات هسته اي (برخلاف دور گذشته) حاکي از تغيير استراتژي سياست خارجي آنها و نزديکي بيشتر به ايران به منظور سازگاري با محيط جديد ژئوپلتيک منطقه اي، به ويژه پس از وقايع  7 اکتبر و جنگ غزه است.

تغيير استراتژي اعراب خليج فارس بيش از هر چيز به اتخاذ سياست هژموني طلبانه و پادگاني رژيم اسرائيل در منطقه بعد از تحولات وقايع اکتبر برمي گردد که امنيت مطلق را صرفا در توسل به عمليات نظامي در کل جغرافياي جهان عرب (از جمله اشغال بخشي از خاک سوريه) در شرايط هرج و مرج مي بيند.  در اين وضعيت، اعراب منطقه به ويژه سعودي ها بهترين سياست براي مديريت و خنثي سازي رويکرد انحصارگرايانه و مخرب تل آويو را «موازنه سازي» در صحنه سياست منطقه اي و جهاني مي دانند. پيش از اين هم عربستان  براي مديريت سياست منفعت- محور و دو پهلوي آمريکا نسبت به خود، از جمله عدم واکنش واشنگتن به حمله نظامي به آرامکو، به موازنه سازي سياسي و امنيتي در روابط فرامنطقه اي (نزديکي به روسيه و چين) و منطقه اي خود روي آورد که يکي از نتايج آن تقويت همکاري ها با ايران (و ترکيه) بود.

برخي از ديدگاه ها در داخل کشورما، سعودي ها و اعراب خليج فارس را همواره ادامه سياست آمريکا در منطقه دانسته و خواهان مواجهه و برخورد با آنها در شرايط وقوع احتمالي جنگ ايران و آمريکا هستند. اما شرايط منطقه اي اکنون تغيير کرده و اعراب خليج فارس با تغيير استراتژي، متمرکز بر موازنه سازي در سياست خارجي براي تامين منافع و امنيت ملي خود شده اند. به همين دليل، مذاکرات هسته اي جاري فرصت خوبي براي کشورمان فراهم مي کند تا از نقش اعراب خليج فارس به ويژه سعودي ها در جهت چانه زني همزمان با آمريکا و اسرائيل در روند مذاکرات هسته اي به نفع منافع خود استفاده کند.

به عنوان نمونه، سعودي ها با اعضاي کابينه و نزديکان ترامپ، از جمله ويتکاف و کوشنر روابط اقتصادي و دوستي نزديکي دارند. آنها مي توانند دولت آمريکا را تشويق به همکاري با ايران به نفع صلح و امنيت منطقه اي کرده و براي جبران اين امر قول سرمايه گذاري هاي اقتصادي هم در ايران و هم در آمريکا بدهند. رشد و توسعه فزاينده اقتصادي سعودي و به تبع تثبيت جايگاه قدرت بزرگ منطقه اي، از طريق اجراي طرح هاي جاه طلبانه محمد بن سلمان، نياز به ثبات در منطقه و مهمتر اتصال زنجيره اقتصادي و ترانزيتي کالاها در منطقه دارد. به اين لحاظ، سعودي ها نقش هژموني طلبانه و جنگ طلبانه فعلي رژيم نتانياهو در سياست جهان عرب را دقيقا در جهت خلاف منافع خود محاسبه مي کنند. از نظر رياض، همانگونه که در ابتدا اشاره شده، بهترين سياست براي خنثي سازي و منزوي کردن نقش جديد منطقه اي اسرائيل رجوع به سياست موازنه سازي و کاربرد ديپلماسي است.   

يکي از حساس ترین بخش هاي اين دور از مذاکرات هسته اي بين ايران و آمريکا مربوط به کلیت و منطق ورود به مذاکره و تاثيرات آن بر جايگاه منطقه اي و جهاني کشورمان در شرایط کنوني است. تجربه تاريخ روابط بين الملل به ما مي آموزد که دولت هاي تمدني (همچون ايران) در وضعيت هرج و مرج تلاش مي کنند تا با اتخاذ رويکردهاي تعاملي و با استفاده از ابزار ديپلماسي فعال جايگاه نقش و قدرت خود را با محیط پویای ژئوپلتیک منطقه ای و جهانی سازگار کرده و از اين طريق منافع و امنيت ملي خود را با کمترين هزينه تامين کنند.

بي شک، یک توافق معقول هسته اي عيار قدرت منطقه ای را بالا مي برد و با متوازن کردن روابط بین المللی ايران به ویژه با روسیه، چین و اروپا بر ارزش استراتژيک آن در سياست جهاني مي افزايد. مهمتر چنين توافقي گرایش به «اتحاد منطقه ای» براي دستيابي به صلح و امنيت از طريق موازنه سازي در روابط با قدرت هاي فرامنطقه اي را فراهم کرده و در نتيجه اهداف هژموني طلبانه و نظامي گرايانه کنوني رژيم اسرائيل در منطقه را تا حدود زيادي خنثي مي شود.

به واقع، مذاکرات هسته اي فرصت خوبي براي تجميع منافع ايران و اعراب خليج فارس در موضوعات منطقه اي براي خنثي سازي تهديد اسرائيل و مديريت نقش منافع محور آمريکا فراهم کرده است. نگراني سنتي دولت هاي عربي چالش وجود نيروهاي شبه نظامي مورد حمايت ايران براي رژيم هاي آنها بود. اما اکنون اين نيروها در حال ادغام در ساختار نظامي و امنيتي دولت هاي خود و بازبيني نظري در نقش منطقه اي خود هستند. در اين وضعيت، نگراني اعراب منطقه اکنون متمرکز به نقش هژموني گرايانه اسرائيل شده که از تکنولوژي و مصونيت آمريکا هم بهره مند است. ازاين زاويه، اعراب منطقه خليج فارس به جاي ارائه تهديد، يک فرصت چانه زني خوب براي ايران هستند.