دستگیری امام اوغلو؛ شلیک آخر به دموکراسی ترکیه

محمد علی دستمالی؛ عضو گروه یک و پژوهشگر مهمان ممتاز در گروه مطالعات جامعه و سیاست خارجی ترکیه

سناریوی دستگیری شهردار استانبول، آغاز مسیری است که می‌تواند بر تحولات سیاسی یک دهه‌ی آینده ترکیه تاثیر بگذارد و افق پیش روی این کشور را تعیین کند.

تلاش چند ماهه‌ی تیمی از کارشناسان اطلاعاتی، وکلای مدافع، دادستان‌ها و قضات تحت امر رییس جمهور ترکیه نتیجه داد و اکرم امام اوغلو که بارها خود را از اتهامات و پرنده‌های قبلی نجات داده بود، بالاخره بازداشت شد.

دادگاه اعلام کرده که شهردار استانبول، با کارنامه و مدارک تحصیلی تقلبی در سال 1990 میلادی در دانشگاه استانبول ثبت نام کرده و علاوه بر این، در چند پرونده‌ی مالی، مرتکب اختلاس و ارتشاء شده است. این در حالی است که حتی دوستان نزدیک اردوغان نیز چنین اتهامی را تایید نمی‌کنند و از دیگر سو، روند طولانی و چندساله برای بررسی صحت قانونی مدرک لیسانس حسابداری خود اردوغان، هیچگاه به نتیجه نرسید! این اقدام در شرایطی انجام شده که ترکیه در بحران اقتصادی و رکود تورمی غرق شده، قیمت 1 دلار آمریکا به 37 لیره رسیده و نظرسنجی‌های میدانی نشان می‌دهد که در صورت برگزاری انتخابات پیش از موعد، امام اوغلو می‌تواند با فاصله‌ای معنی‌دار، شکست سنگینی را بر اردوغان تحمیل کند. به همین خاطر، اوزگور اوزل رهبر حزب حامی شهردار استانبول، در همان دقیقا نخست اعلام کرد: «رییس جمهورِ بعدی ترکیه را به شیوه‌ی غیرقانونی و با اتهام واهی بازداشت کردند».

یادآوری نبرد قدیمی فرزندان دریای سیاه

منطقه‌ی کارادنیز یا استان‌های قرار گرفته در سواحل دریای سیاه ترکیه، بافت سیاسی – اجتماعی خاصی دارد. کارادنیزی‌ها در استانبول، در تمام حوزه‌های سیاسی و اقتصادی فعال و متنفذ هستند. هم اردوغانِ اهل «ریزه» و هم امام اوغلوی اهل «ترابوزان»، هر دو کارادنیزی هستند و همین موضوع باعث شده که مهاجرین حامی آنها در استانبول، مهمترین خاستگاه‌های رای باشند. یک کارادنیزی، وقتی که ظفری به دست بیاورد، تا ته بازی می‌رود و این همان نکته‌ای است که امام اوغلو را به مهممترین و خطرناکترین رقیب اردوغان تبدیل کرده است.

حمله به امام اوغلو از سوی اردوغان، سابقه‌ای طولانی دارد. چرا که او در انتخابات سال 2019 میلادی در انتخابات شهرداری‌ها، توانست مهمترین رفیق و همراه اردوغان یعنی بنعلی ییلدرم نخست وزیر سابق ترکیه را شکست دهد. این در حالی بود که در یک رقابت نابرابر، تمام امکانات دولتی و حزبی در اختیار ییلدرم بود و شکست او در مخیله‌ی سران آکپارتی نمی‌گنجید. اردوغان که انتظار چنین شکستی را نداشت، «شورای عالی انتخابات» را وادار کرد تا آرای حوزه‌ی انتخابیه‌ی استانبول را ابطال و انتخابات مجدد برگزار کند. ولی در دُور دوم نیز، امام اوغلو با آرایی بالاتر، باز هم پیروز شد.

زمانی که امام اوغلو به عنوان شهردار پیروز برای شرکت در ضیافت شام به کاخ ریاست جمهوری دعوت شد، کارکنان کاخ تلاش کردند تا شهردار را بر یک صندلی چوبی شکسته بنشانند و او را تحقیر کنند. پس از آن هم یک تیم کارآگاه، همواره سایه به سایه شهردار را تعقیب می‌کرد تا بهانه‌ای برای مچ‌گیری پیدا کند. مثلا زمانی که امام اوغلو در سال 2020 میلادی، چند ساعت در شهر، با سفیر انگلیس وقت گذراند، وزارت کشور به صرافت این افتاد که شهردار را با اتهام جاسوسی دستگیر کند. اما امام اوغلو اعلام کرد که تیم او از تمام ساعات همراهی با سفیر انگلیس، صدا و تصویر ضبط کرده و در این همراهی آشکار، بهانه‌ای برای اتهام امنیتی به دست نداده است. پس از آن هم اردوغان چندین نوبت تلاش کرد تا هر جوری شده امام اوغلو را از صحنه بیرون براند. اما این تلاش‌ها نتیجه نداد و او در انتخابات 2024 میلادی نیز، شکست سنگینی را بر مراد کوروم وزیر جوان و معتمد کابینه‌ی اردوغان تحمیل کرد و دوباره شهردار شد. حالا هم که عملا، اغلب سیاستمداران ترکیه، اردوغان را یک سیاستمدار شکست خورده می‌خوانند و معتقدند که دوران او به پایان رسیده است. امام اوغلو در چند روز گذشته بارها اعلام کرده «اردوغان تو را به خانه خواهیم فرستاد تا با نوه هایت بازی کنی». ولی دستگیری شهردار، نشان داد که حزب عدالت و توسعه خیال واگذاری قدرت را ندارد و می‌خواهد همه را از میدان بیرون براند.

دادستان استانبول اعلام کرده که اکرم امام اوغلو، برای انتقال محل تحصیل خود از رشته تحصیلی مدیریت «دانشگاه آمریکایی گیرنه قبرس شمالی» به رشته مدیریت به زبان انگلیسی در «دانشگاه استانبول»، از کارنامه و مدارک تقلبی استفاده کرده و در نتیجه مدرک لیسانس او اعتبار قانونی ندارد.

از سیمِ آخر تا تیرِ آخر

«حزب جمهوری خلق» (CHP) به عنوان مهمترین حزب کمالیست و لاییست ترکیه که در چند سال اخیر، موفق شده سه بار اکرم امام اوغلو را به عنوان شهردار استانبول بر تخت بنشاند، امیدوار بود که با حمایت‌های برخی از قضات ارشد و حقوقدانان برجسته، امام اوغلو را برهاند و به همه اثبات کند که تلاش برای بازداشت او با اتهامات و بهانه‌های واهی، سناریو و طرحی است که به سفارش رجب طیب اردوغان و «حزب عدالت و توسعه» (AKP) طراحی شده تا مهمترین رقیب را از صحنه کنار بزند. اما این تلاش‌ها به نتیجه نرسید و قوه‌ی قضاییه‌ی ترکیه حاضر شد؛ حتی به قیمت از دست رفتن استقلال و اعتبار خود، به سیم آخر بزند و زمینه‌ی حذف نرم امام اوغلو را فراهم کند.

«من، خودم را به ملتم می‌سپارم». این جمله‌ای بود که اکرم امام اوغلو شهردار استانبول در ضیافت مردمی افطار بر زبان آورد. این عبارت، از سویی بیان‌گر استیصال و درماندگی امام اوغلو در برابر تمامیت خواهی و رفتار استبدادگرانه‌ی اردوغان و حزب اوست، از دیگر سو امیدیست برای این که هواداران خود را به میدان فرابخواند و با جلب حمایت مردمی، درصدد اعمال فشار بر اردوغان و دادستان‌های تحت امر او باشد. چند ساعت بعد از بیان این عبارت، نیروهای پلیس، منزل شهردار استانبول را محاصره کرده و او را بازداشت کردند.

حالا شهردار کلانشهر 16 میلیون نفری ترکیه در آستانه‌ی سه تهدید بزرگ قرار گرفته است:

تهدید نخست؛ عزل از مقام شهرداری استانبول است.

تهدید دوم؛ حبس طولانی به خاطر اتهاماتی که به شکل سفارشی از سوی دادستان‌های تحت امر رییس جمهور آماده شده است.

تهدید سوم این است که اکرم امام اوغلو، علاوه بر عزل و حبس، با چنین حکمی روبرو شود: «ممنوعیت فعالیت سیاسی و اجرایی و محرومیت از نامزدی انتخاباتی». این همان حکمی است که بسیاری از سیاستمداران ترکیه از جمله بلنت اجویت و نجم الدین اربکان نخست وزیران اسبق نیز طعم آن را چشیده بودند. سیاستمداری که با چنین حکمی روبرو می‌شود، حق نامزدی در انتخابات و فعالیت حزبی ندارد و باید در خانه بنشیند و از پشت پنجره، مناظر پل مه گرفته‌ی استانبول را تماشا کند!

اردوغان، از کدام ویژگی های امام اوغلو هراس دارد؟

اکرم امام اوغلو در مقایسه با اردوغان، در میدان انتخابات، از چند ویژگی ممتاز و صفات برتر برخوردار است:

الف) اردوغان به عنوان سیاستمداری شناخته می‌شود که در سخنرانی‌های سیاسی خود، ترکیبی از فصاحت و بلاغت، زیرکی در حمله به رقبا و استفاده از کلیدواژگان هیجانی مناسب برای برانگیزاندن هواداران را به اوج رسانده و احتمالا در تاریخ 102 ساله‌ی جمهوری ترکیه، هیچ سیاستمداری – حتی آتاترک و اربکان – به اندازه‌ی اردوغان، در ارائه‌ی سخنرانی‌های اثرگذار و تعیین‌کننده، موفق عمل نکرده‌اند. او عادت دارد در سخنرانی، از آیات قران، احادیث، اشعار شعرا و عرفا، ضرب المثل‌ها، خاطرات و فکت‌های تاریخی و آمار و ارقامی استفاده کند که با استفاده از حافظه‌ای قوی، یکایک بر زبان می‌آیند و همه را مسحور می‌کنند. اما حالا چند سالی است که اردوغان، عملا به یک ناطق پیر و خسته بدل شده که سخنرانی میدانی او، شور و هیجان سابق را ندارد، تُن صدایش ضعیف شده و دچار حواس پرتی و عدم تمرکز می‌شود و از همه بدتر، ناکارآمدی سیاست‌های اقتصادی او، نمایان شده است. در طرف مقابل، امام اوغلو عملا یک جوان پرانرژی است که به خوبی سخنرانی می‌کند، زنان و جوانان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و برخلاف اردوغان که چهره‌ای سرد، مسطح و بی‌حس دارد، امام اوغلو با رخساری خوش عکس و جذاب، مردم را جذب می‌کند. در مقام شهردار نیز کارنامه‌ی قابل قبولی دارد و می‌تواند شهروندان را جذب کند.

ب) اردوغان و اعضای خانواده‌اش، قبلا در خانه‌ی سازمانی زندگی می‌کردند و ثروت کلانی که حالا در اختیار فرزندان اوست، همواره انتقادبرانگیز و پر از شائبه‌ی مالی بوده است. اما امام اوغلو، فرزند یک خانواده‌ی بسیار ثروتمند و مرفه است و لیست مفصل دارایی‌های خود و خانواده‌اش را با خیال راحت منتشر کرده و بارها گفته، برای ثروت اندوزی وارد دنیای سیاست نشده است.

ج) اردوغان در حال حاضر، فقط می‌تواند توجه و حمایت بخشی از محافظه کاران و بخشی از ملی گرایان را جلب کند و برای جوانان هم جذابیتی ندارد. ولی امام اوغلو، سیاستمداری است که از مسلمان و محافظه کار گرفته تا ملی گرا، سکولار، کمالیست، علویان و طیف وسیعی از کردها، همه را به سوی خود می‌خواند و در چند سال اخیر، در اقدامی زیرکانه، با تلاوت قرآن در محافل مختلف، نشان داده؛ سیاستمدارانی که زیر عَلَم کمالیسم سینه می‌زنند، الزاما لاییک و ضددین نیستند و به وقتش، می‌توانند مانند اردوغان، قرآن بخوانند، روزه بگیرند، در جمع علویان بنشینند و مانند فرزندی محبوب، از سوی مادران محجبه در آغوش کشیده شوند. به عبارتی روشن، رییس جمهور فعلی ترکیه، خیلی وقت‌ها، ورژنی از یک اردوغان قدرتمند و جوان و اصلاح شده را در امام اوغلو می‌بیند و از او هراس دارد!

د) اردوغان در سالیان گذشته، عملا ترکیه را از میدان سیاست خارجی آمریکا و اروپا خارج کرده و به روسیه و چین چسبیده و رویای بلندپروازانه‌ی «جهانِ ترک» را به یک اصل حیاتی تبدیل کرده است. ولی امام اوغلو از ضرورت عضویت در اتحادیه‌ی اروپا و هماهنگی با بازارهای مالی غرب سخن می‌گوید.

ه) پس از رفراندوم سال 2019 میلادی و تغییر نظام سیاسی – اجرایی ترکیه از پارلمانی به ریاستی، اردوغان اختیارات گسترده‌ای به دست آورد و عملا اصلی به نام تفکیک قوا را کنار نهاد. ولی امام اوغلو وعده داده که فردای پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری، زمینه‌های برگزاری رفراندوم جدیدی را فراهم می‌کند تا نظام سیاسی کشور را دوباره به سیاق پارلمانی بازگرداند.

همزمانی معنی دار

دستگیری امام اوغلو و تلاش برای کنار نهادن او از گردونه‌ی رقابت‌های سیاسی در ترکیه، همزمان شده با چند رویداد داخلی و خارجی مهم: اول این که بشار اسد در سوریه سقوط کرده و یکی از گروه‌های مورد حمایت اردوغان در دمشق به قدرت رسیده و حالا حزب عدالت و توسعه عملا در اندیشه‌ی تاسیس یک دولت تحت الحمایه و دست نشانده در سوریه است. دوم این که بازگشت ترامپ به کاخ سفید، اردوغان را خشنود و امیدوار کرده است. سوم این که اردوغان تلاش کرده تا توافق با اوجالان برای انحلال پ.ک.ک و خلع سلاح گروه او را به یک کارت طلایی تبدیل کرده و نمایندگان کُرد را به سوی همراهی با جریان اصلاح قانون سوق دهد و بتواند یک بار دیگر نامزد انتخابات شود. چهارم؛ در وانفسای بحران اقتصادی و ناکارآمدی دولت، تیم اردوغان غیر از تلاش برای حذف رقیب، شانس و دستاویز دیگری ندارد. آن هم در شرایطی که آلترناتیوهای دیگر جبهه‌ی مخالفین از جمله منصور یواش شهردار آنکارا، به اندازه‌ی امام اوغلو، شانس پیروزی ندارند.

در پایان، بد نیست به این نکته اشاره کنیم که با وجود تمام انتقاداتی که در مورد روندهای سیاسی و دموکراسی ترکیه وجود دارد، این کشور هنوز هم به عنوان مسن‌ترین جمهوری خاورمیانه با عمر و تجاربی 102 ساله، از پویاترین نظام و ساختار حزبی در منطقه برخوردار است، ساختار انتخاباتی ترکیه بسیار شفاف، قدرتمند و پیشرو است و با تمام کاستی‌هایی که تمامیت خواهی آکپارتی به بارآورده، رسانه‌ها و نهادهای مدنی، هنوز هم در ترکیه قوی و موثر هستند. ولی در صورتی که روند کنار نهادن امام اوغلو به عنوان یک مخرج مشترک مخالفین به اتمام برسد، جمهوری ترکیه و دموکراسی این کشور، عملا روز به روز ضعیف‌تر خواهد شد.

حالا جمهوری ترکیه در شرایط بحرانی و حساسی قرار گرفته که در صورت حذف کامل امام اوغلو، اردوغان و رفقای او در حزب عدالت و توسعه می‌توانند صاحب چنین شانسی شوند: یا با حمایت کردها قانون اساسی را تغییر دهند و خود اردوغان دوباره نامزد شود. یا در صورت شکست چنین طرحی، از بین گزینه‌هایی همچون هاکان فیدان وزیر امور خارجه، ابراهیم کالن رییس سرویس اطلاعاتی میت و حتی سلجوق بیرقدار داماد اردوغان و مغز متفکر طراح و تولیدکننده‌ی پهپادهای بایکار، یکی بر کرسی ریاست جمهوری جلوس کند. البته سناریوهای دیگر نیز دور از ذهن نیست. به عنوان مثال، اگر کردها به عنوان یک پارسنگ سیاسی مهم، راضی شوند حتی به منصور یواش ملی گرا یا فردی دیگر رای دهند، کل بازی حزب عدالت و توسعه به هم خواهد ریخت. یا در صورتی که کل جریانات سیاسی مخالف اردوغان، تمام توان و اراده‌ی خود را روی یک نقطه متمرکز کنند و دولت اردوغان نیز نتواند ترکیه را از مهلکه‌ی کنونی رکود تورمی و بن بست اقتصادی برهاند، باز هم شانس با مخالفین یار خواهد بود.