سوریه در مسیر آرامش یا طوفان

دکتر سید حسین موسوی؛ رئیس مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

در نشست کشورهای همسایه سوریه که اخیرا در عمان پایتخت اردن برگزار شد وزرای خارجه کشورهای ترکیه، اردن، لبنان و عراق برثبات، سازندگی و وحدت سرزمینی سوریه تاکید کردند. به نظر می رسد همسایگان سوریه از آینده این کشور بیمناک هستند زیرا پیروزی سریع هیات تحریر شام و پیدایی خلاء قدرت ناشی از فروپاشی رژیم اسد مرحله انتقال این کشور را تدریجا با دشواریها و چالش هایی روبرو کرده است. مهمترین چالش هایی که بر سر راه استقرار دولت کنونی قرار دارد ایجاد امنیت، خلع سلاح گروهها و تجمیع آن در وزارت دفاع و نیز استمرار فرایند دولت سازی و حفظ وحدت سرزمینی برای ایجاد آرامش و ثبات و بازسازی کشور است. لازم به توضیح نیست که برای تحقق این اهداف رژیم جدید سوریه ناگزیر است، هرچه بیشتر حمایت های گروههای قومی داخلی و همچنین  بین المللی و منطقه ای را به دست آورده و فضا را برای آشتی ملی میان گروهها، فرقه ها و اقوام، اقلیت ها و احزاب فراهم کند. البته هنوز زود است که بتوان گفت دولت موقت سوریه توانسته است بر اوضاع داخل کشور و اولویت اصلی یعنی حفظ امنیت چیره شده باشد. برعکس، اصرار گروههای تندرو و نیز برخی اعضای هیات تحریر شام مبنی بر انتقام جویی از وابستگان رژیم سابق که عموما از علویان سوریه هستند، اوضاع را بدتر کرده است. حوادث اخیر و قتل عام وحشیانه مردم مناطق ساحلی سوریه که بیش از 70 درصد قربانیان آن را غیر نظامیان تشکیل می دادند زنگ خطری برای تجزیه سوریه را به صدا درآورده است و اگر حاکمان فعلی با درایت و عاقلانه رفتار نکنند، احساس ناامنی در طایفه علوی و نیز سایر اقلیت ها نظیر دروزیها، کردها و مسیحیان سوریه که افراطیون گروههای سلفی با آنان مشکل عمیق اعتقادی دارند، به سرعت گسترش خواهند یافت و راه را برای جنگ داخلی جدیدی در سوریه خواهد گشود.

روشن است که احمد الشرع در حال حاضر هنوز حتی کنترلی بر گروههای مسلح نزدیک به حاکمیت کنونی  ندارد، گفته می شود بیش از سه هزار تروریست سلفی – داعشی به سرعت خود را به مناطق ساحلی ، لازقیه، طرطوس و دیگر شهرها و روستاهای علوی نشین رسانده اند و با بریدن سر افراد بی گناه و به آتش کشیدن روستاها جنایتهای جنگی عمده ای را مرتکب شده اند، موضوعی که از دید هم پیمانان کشورهای اروپایی و عربی و گروههای حقوق بشری دور نمانده و در عین حال موج اعتراضات علیه رژیم کنونی درسطح بین المللی، منطقه ای و نیز داخل سوریه را گسترش داده است . به نظر می رسد حاکمیت کنونی در سوریه در صورتیکه نتواند به اهداف خود از جمله امنیت و استقرار در سوریه دست یابد، باید در رفتارهای خود تجدید نظر کند. ترکیه و سایر کشورهای عربی نیز که در حال حاضر تمام قد از حاکمیت فعلی سوریه حمایت میکنند، نباید چالش های قومی - مذهبی سوریه را نادیده بگیرند به ویژه آنکه اسرائیل که از خلاء ناشی از عدم حضور ایران در صحنه سوریه استفاده می کند، با پیشروی در مناطق درعا و قنیطره و با بمبارانهای گاه و بیگاه در جنوب دمشق هم اکنون به صورت پنهان و آشکار بخشی از خاک سوریه را تجزیه کرده است .

وزیر دفاع اسرائیل، یسرائیل کاتس اخیرا اظهار کرده بود، هر تلاشی از سوی نیروهای رژیم سوریه برای تمرکز در منطقه امنیتی جنوب سوریه با آتش پاسخ داده خواهد شد. نتانیاهو نیز بیشتر اعلام کرده بود که خواستار ایجاد منطقه ای عاری از سلاح در جنوب سوریه است، و گفته بود اجازه نخواهیم داد ارتش سوریه به این مناطق وارد شود و افزوده بودکه هیچ تهدیدی را علیه شهروندان طایفه دروز در جنوب سوریه نخواهیم پذیرفت. در صورتیکه این اقدام جدید اسرائیل با هدف گروکشی جهت  عادی سازی روابط با حاکمیت جدید سوریه و یا پیوستن این کشور از این طریق به مذاکرات و توافق ابراهیم نباشد، جز تجزیه سوریه و ایجاد یک دولت دروزی معنی دیگری نخواهد داشت، به ویژه آنکه اسرائیل از سال 1967 اکثر کل تپه های جولان را در اختیار داشته و اقدام اخیرش بیش از آنکه ناشی از نگرانی از امنیت رژیم باشد، اقدامی تهاجمی برای توسعه طلبی سرزمینی به حساب می آید.

همچنین بنابر گزارش رسانه ای سوریه درگیریهای جدیدی نیز در محله های شیخ مقصود و اشرفیه در حلب میان دولت موقت و کردهای ساکن این مناطق شعله ور شده است که در صورت عدم توافق حاکمیت فعلی سوریه با کردهای سوریه نیز با چالش مواجه خواهد بود و در صورتیکه در حل و فصل اختلافات با کردها به زور متوسل شود، این کشور شاهد ناامنی در شمال سوریه نیز خواهد بود ، تداوم ناآرامی ها در جنوب، منطقه ساحلی و در شمال سوریه نیز دولت موقت سوریه را در ایجاد و استقرار یک دولت پایدار با دشواری زیادی روبرو خواهد کرد. به نظر می رسد در همین راستا و وجود نگرانی های فزاینده دولت فعلی سوریه و هم پیمانان اصلی این کشور یعنی ترکیه، روسها که در حال خروج از سوریه و در حال انتقال پرسنل و تجهیزات خود به لیبی بودند، بار دیگر دعوت به ماندن شدند.

بوگدانف معاون وزیر خارجه روسیه در سفر خود در 9 بهمن 1403 به دمشق با احمدالشرع رئیس دولت انتقالی سوریه یک دیدار طولانی داشت. وی در این دیدار تاکید کرد که مسکو همچنان از تمامیت ارضی و حاکمیت سوریه حمایت می کند. در این گفتگو هیات روسی بر ضرورت حل مسائل چالشی سوریه از طریق گفتگوهای فراگیر و با مشارکت همه نیروهای سیاسی، و گروههای قومی و مذهبی تاکید کردند و در نهایت بوگدانف خاطر نشان کرد در این مرحله تغییری در حضور فدراسیون روسیه در سوریه وجود ندارد.

به نظر می رسد روسها با توافق ترکیه و حتی با چراغ سبز اسرائیل برای ایجاد توازن در سوریه ماندنی شده باشند. روسیه در حمایت از رژیم اسد و دفاع از ارتش سابق سوریه اقدام نظامی نکرد و بخشی از تجهیزات و پرسنل خود را در ماههای پایانی 2024شامل حدود 1000 نفر پرسنل و شش هزار تن تجهیزات به لیبی فرستاد، پس از تغییر شرایط در سوریه دو پایگاه هوایی و دریایی در طرطوس و حمیمیم  در جنوب شرقی لازقیه همچنان در دست روسیه باقی ماند.

البته ترکیه و سایر بازیگران عرب خاورمیانه نیز درحال حاضر روسیه را دشمن خود تلقی نمی کنند و با تغییر جهت در سوریه نیز خشم نیروهای هیات تحریر شام بیش از آنکه متوجه روسیه شود، علیه ایران بکار گرفته شده است.

حوادث و ناآرامی های اخیر در سوریه، بار دیگر نام ایران وحزب اله را مطرح کرد در حالیکه حزب اله به روشنی و قاطعانه هرگونه دخالت خود را در رخدادهای اخیر نفی کرد و آن را ادعاهای بی اساس دانست. سفیر جمهوری اسلامی ایران در بیروت نیز اظهار داشت که روند در سوریه به شدت نگران کننده است و باید دید که احمد الشرع چقدر می تواند این فضا را کنترل کند. او فرجام درگیریهای داخلی را خوش ارزیابی نکرد و افزود امید می رفت که نوعی عفو عمومی داده شود و افراد فکر انتقام را فراموش کنند. سفیر ایران همچنین اظهار کرد احتمال دارد نگرانی  موجود در طوایف و مذاهب سوریه به لبنان نیز منتقل شود. وزیر خارجه کشورمان نیز در در دیدار با هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه در حاشیه اجلاس فوق العاده وزرای خارجه سازمان همکاری اسلامی در جده بر ضرورت همکاری و هماهنگی بیش از پیش کشورهای اسلامی در مواجهه با چالشهای پیش روی جهان اسلام به ویژه غرب آسیا تاکید کرد و با اشاره به تحولات خطرناک درحال وقوع در سوریه ، مسوولیت حاکمان جدید سوریه برای صیانت از امنیت و جان همه گروهها و اقشار مردم سوریه را خاطر نشان و تاکید کرد که ناامنی و بی ثباتی در سوریه فقط به نفع رژیم صهیونیستی است که مسلما موجب سوء استفاده گروهها و عناصر تروریستی و افراطی خواهد بود. از لحن مقامات دستگاه دیپلماسی کشورمان چنین بر می آید که جمهوری اسلامی ایران از ناامنی و درگیریهای قومی و مذهبی در سوریه استقبال نمی کند و به عبارت دیگر خواهان ثبات و وحدت سرزمینی در سوریه است. قبلا وزیر امور خارجه ترکیه ایران را تلویحا به مداخله در سوریه و حمایت از کردها متهم کرده بود و گفته بود استعدادهایی که شما دارید در دیگران نیز وجود دارد. بنابراین اگر نمی خواهید سنگ به پنجره شما پرتاب شود، به سمت پنجره دیگران سنگ پرتاب نکنید. او همچنین گفته بود اگر می خواهید با حمایت از گروهی در کشور دیگری ناراحتی ایجاد کنید، کشور دیگرنیز با حمایت از گروه دیگری در کشور شما می تواند ناراحتی ایجاد کند.

روشن است ترکیه بیش از دیگران در حال حاضر از بی ثباتی و ناآرامی در سوریه نگران است. به ویژه آنکه روسیه بار دیگر جایگاهش را در سوریه تثبیت کرده است. به نظر می رسد دستگاه دیپلماسی ج . ا. ا. نیز می بایست تلاش خود را برای عادی سازی روابط با سوریه از طریق میانجیگری از سر گیرد ، اگر چه در ابتدا بسیار دشوار به نظر می رسد. ضمن آنکه ورود جمهوری اسلامی ایران به درگیریهایی فرقه ای و مذهبی و به سود این یا آن گروه در سوریه نیز اساسا مصلحت نیست و مقبولیت منطقه ای ندارد. اما گمان می رود جهان عرب و نیز ترکیه که اکنون در سوریه با چالش هایی مواجه اند و بیم آن می رود در صورت بی تدبیری حاکمان فعلی به یک جنگ داخلی تمام عیار و تجزیه سوریه منجر می شود، از مواضع سازنده جمهوری اسلامی ایران استقبال کنند.درحال حاضر رژیم اسرائیل به پشتیبانی ترامپ درصدد تحمیل طرحی در خاورمیانه است که گریبان بسیاری از کشورهای عرب و ترکیه را خواهد گرفت. به نظر می رسد در این طرح نه تنها ترکیه جایگاه تعیین کننده ای ندارد. بلکه مزاحم طرح تلقی می شود و اگرچه ترکیه و اسرائیل با یکدیگر خصومت منجر به رویارویی ندارند، اما  با هم در رقابت برای ایجاد یک نظم منطقه ای درگیر هستند.

چنین به نظر می رسد در صورتیکه شرایط بر اساس زیاده خواهی های ترامپ و نتانیاهو پیش رود، جهان عرب برای ایجاد توازن ناگزیر از دعوت ایران خواهد بود.

همچنانکه مجبور  شدند  روسها را در حالی که از سوریه خارج شده بودند، بار دیگر دعوت کردند. جهان عرب و منطقه غرب آسیا به خوبی می داند که ایران همچنان از نفوذ گسترده برخوردار است و تبلیغات رسانه ای تاثیری بر امر واقع نخواهد داشت. در صورتیکه حوادث خونین و درگیریهای فرقه ای و مذهبی در سوریه باز هم تکرار شود و نیز در صورتیکه رژیم اسرائیل به تجاوزات سرزمینی خود بر ایجاد پیوند کردی- دروزی بیفزاید، عاقلانه آن خواهد بودکه هم پیمانان سوریه در جهان عرب و به ویژه ترکیه، نقش ایران را در ایجاد صلح و ثبات نادیده نگیرند.