تامین استقلال استراتژیک ترکیه با ابزار انرژی

به قلم: گونول تول

مترجم، نجمه نوروزیان، ارشد علوم سیاسی

منبع؛ https://mei.edu/publications/amid-regional-upheaval-turkey-looks-energy-secure-strategic-autonomy-0

با افزایش بی‌ثباتی در جهان چند قطبی،بسیاری از کشورها دریافتند تضمین شرایط آینده در گرو دستیابی به استقلال استراتژیک است اما آنچه کمتر روشن است چگونگی دستیابی به آن است. رجب طیب اردوغان،رئیس جمهور ترکیه، در طی سال‌ اعتقاد داشت خود اتکایی ترکیه به معنای اقدامات مستقل است اما این در حالیست که آنچه مقامات ترکیه آن را سیاست خارجی ملی قاطعانه می‌نامیدند منجر به تنش در روابط با متحدان غربی و شرکای خاورمیانه‌ای شد و ترکیه را در دستیابی به اهدافش تضعیف کرد. اکنون،اردوغان دریافته است که مسیر دستیابی به استقلال استراتژیک مستلزم ایجاد پل های [ارتباطی] با متحدان و دشمنان است و نه تحریک آنان. یکی از حوزه‌های مفید برای ائتلاف،بخش انرژی خواهد بود هرچند ترکیه از مصرف کنندگان انرژی است و از نظر منابع طبیعی نیز بسیار ضعیف است و برای تامین نیازهای خود در حوزه انرژی به روسیه و همسایگانی نظیر: ایران و عراق وابسته است و این وابستگی ترکیه را در موضع آسیب پذیر قرار خواهد داد. اردوغان به دنبال تقویت نفوذ آنکارا در تلاش است تا ترکیه را به قطب انرژی تبدیل کند و گاز طبیعی در شرق و جنوب را به بازار غرب متصل کند؛هرچند موقعیت جغرافیایی و زیرساخت‌ها در این زمینه فرصت‌هایی را در اختیارش قرار می‌دهند اما باعث تغییر سیاست خارجی که مدت‌هاست رها شده است نمی‌شود یعنی" تنش صفر با غرب ".   آنکارا تغییرات منطقه‌ای را فرصتی برای احیا و دستیابی به برنامه خود یعنی تبدیل شدن به هاب انرژی می‌بیند.

تلاش ترکیه برای استقلال استراتژیک

  مدت‌هاست که سیاستگذاران ترکیه به دنبال سیاست خارجی مستقل بودند با این حال در طول قیام عربی ۲۰۱۰،این مسئله تبدیل به اصول راهبردی رویکرد حزب حاکم عدالت و توسعه نسبت به جهان شد. ترکیه نه تنها به دنبال استقلال از غرب بلکه به دنبال افزایش نفوذ منطقه ای است به همین جهت، سیاست خارجی یک جانبه خود را در قالب آغاز حملات نظامی به سوریه ، ارسال جنگنده نظامی به لیبی،استقرار نیروی دریایی در شرق مدیترانه،را دنبال کرد تا از ادعای منطقه‌اش دفاع کند؛ همچنین، عملیات نظامی خود را علیه شبه نظامیان پ.ک.ک در شمال عراق گسترش داد. سیاست‌های جدید ترکیه با سیاست‌های پیشین که با تمرکز بر دیپلماسی،تجارت و تعامل فرهنگی در روابط خارجی بود فاصله بسیاری داشت و آنکارا را  در مقابل کشورهای منطقه، متحدان غربی و روسیه قرار داد. سخنگوی اردوغان انزوای ترکیه را تنهایی ارزشمند بیان کرد اما در واقع این انزوا نتیجه تلاش نافرجام برای استقلال بود. سیاست‌هایی که با این هدف پیگیری می‌شدند در نهایت نشان دادند که تا چه میزان آنکارا برای تحقق اهدافش وابسته به دیگران است. این رویکرد به رویای دیرینی اردوغان برای تبدیل شدن به قطب انرژی،حمل و نقل انرژی و خرید و فروش توسط ذینفعان که موقعیت ترکیه را به عنوان قدرت منطقه‌ای تقویت کند و منجر به وابستگی کشورهای غربی و منطقه‌ای شود، آسیب وارد کرد. در واقع سیاست خارجی تهاجمی آنکارا مانع از دستیابی به اهداف جاه طلبانه در حوزه انرژی شد.

  عراق یکی از بزرگترین تامین کنندگان انرژی ترکیه است که دارای ذخایر قابل توجه گاز طبیعی نیز می‌باشد. اقدام ترکیه در سال ۲۰۱۳ به جهت تسهیل صادرات نفت اقلیم کردستان عراق بدون موافقت بغداد روابط دو کشور را تیره کرد زیرا این اقدام نقض توافق خط لوله عراق- ترکیه۱۹۷۳ بود. همچنین،روابط دو کشور پیش از این نیز به دلیل عملیات نظامی مرزی ترکیه علیه مقر پ.ک.ک در عراق و رقابت با ایران برای نفوذ در تنش بود. یک سال بعد عراق  به اتاق بازرگانی بین‌المللی درخواست داوری داد و اتاق بازرگانی بین المللی به نفع عراق رای صادر کرد که به موجب آن ترکیه محکوم به  پرداخت یک و نیم میلیارد دلار خسارت به عراق شد. آنکارا تصمیم گرفت واردات نفت از عراق را متوقف کند به امید آنکه بغداد حکم صادر شده اتاق بازرگانی را رد کند و پرونده دومی که در دست بررسی بود را متوقف کند. از آن زمان این مسئله  باعث اختلافات داخلی میان کردها و دولت مرکزی و رقابت منطقه میان ترکیه و ایران در عراق شد هر چند وقفه ۲ ساله از نظر اقتصادی آسیب‌زا بود اما از نظر سیاسی به نفع عراق و تهران بود.

   شرق مدیترانه، منطقه دیگری است که برای جاه‌طلبی ترکیه در حوزه انرژی حیاتی به نظر می‌رسد. اشتباهات سیاست خارجی آنکارا در آن منطقه باعث تشکیل جبهه ضد ترکیه شد حمایت ترکیه از قیام‌های عربی و همسویی با جنبش‌های اسلامگرا مانند اخوان المسلمین،باعث تیرگی روابط با قدرت‌های منطقه‌ای که این جنبش ها را تهدیدی برای رژیمشان می‌دانستند، شد. مداخلات نظامی ترکیه در سوریه و بعدها لیبی،همراه با سیاست قاطعانه‌اش در شرق مدیترانه باعث تشدید تنش‌ها شد. توافقات مرزی دریایی با دولت وفاق ملی طرابلس ، باعث نگرانی یونان،قبرس  مصر شد زیرا آن را تهدیدی علیه منافع خود در حوزه انرژی می‌دیدند. رویکرد سیاست خارجی آنکارا در این منطقه باعث شکل‌گیری ائتلاف ضد ترکیه شد که متشکل است یونان،مصر،امارات متحده عربی و گاهی فرانسه بود که همگی به دنبال مقابله با نفوذ آنکارا و دفاع از منافع امنیتی خود در منطقه بودند. این چالش‌ها نشان می‌دهد که ترکیه تنها از طریق همکاری و نه انزوا و اقدامات یک جانبه قادر خواهد بود به استقلال واقعی دست یابد. آنکارا در گذشته گام‌هایی برای بهبود روابط با چندین کشور برداشته است و معتقد است شرایط کنونی منطقه فرصتی در اختیار ترکیه برای تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه‌ای قرار می‌دهد، یکی از مقامات ترک در گفتگو با نویسنده بیان کرد: «این به ما کمک می‌کند تا فضایی نه تنها مستقل از غرب بلکه از روسیه ایجاد کنیم».

موازنه قدرت جدید منطقه ای

سقوط رژیم اسد در اوایل دسامبر ۲۰۲۴، تغییرات قابل توجهی در موازنه قدرت خاورمیانه در پی داشت. حملات اسرائیل علیه ایران و نیروهای نیابتی آن پس از ۷ اکتبر منجر به کاهش نفوذ ایران شد این در حالیست که تهاجم گسترده روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲،منابع روسیه را تحت فشار قرار داده و تعهداتش در قبال سوریه را کاهش داد و در نهایت سرنگونی اسد ضربه بیشتری به تهران و مسکو وارد کرد. همچنین،اقدامات ایالات متحده پیامدهای مهمی بر توازن قدرت منطقه‌ای در پی خواهد داشت از جمله:  اعلام پایان ماموریت در عراق در سپتامبر ۲۰۲۵  و خروج احتمالی نیروها از سوریه، که نشان  می دهد پویایی قدرت جدیدی در خاورمیانه با کاهش نقش روسیه،ایران و ایالات متحده در حال شکل گیری است و آنکارا این شرایط را فرصتی برای تحقق اهداف استراتژیکش در حوزه انرژی می‌ بیند. در حال حاضر،تضعیف ایران و عقب نشینی قریب الوقوع امریکا،پویایی در عراق را به نفع ترکیه تغییر داده است. اختلافات متعدد مانعی از سرگیری همکاری در حوزه انرژی بین آنکارا و بغداد شده بود، کردستان عراق دارای منابع غنی انرژی است اما  مسائلی نظیر رقابت میان حزب دموکرات کردستان که مورد حمایت ترکیه می‌باشند و اتحادیه میهنی کردستان مورد حمایت ایران،اختلافات با دولت مرکزی،مانع پیشرفت مسیر شده است و مخالفت ایران به عنوان بزرگترین تامین کننده گاز طبیعی عراق و رقیب آنکارا، شرایط را پیچیده‌تر کرده است.

   تامین آب و حضور پ.ک.ک در شمال عراق جزو مسائلی است که در روابط دوجانبه مد نظر است عراق با کمبود آب مواجه است و تقاضای سهم بیشتری از ترکیه دارد زیرا رودخانه دجله و فرات تامین کننده بهش وسیعی از  منابع آبی عراق می باشند که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند؛در مقابل ترکیه نیز از عراق خواستار این است که پکه پکه را به عنوان سازمان تروریستی معرفی کرده و اقدامات بیشتری برای مهار فعالیت آنان صورت دهد. مجموعه‌ای از اعلامیه‌ها که اخیراً صادر شده‌اند نشان دهنده پیشرفت چشمگیر ترکیه و عراق در این حوزه است. مقامات عراقی اشاره کردند که بغداد در انتظار مجوز ترکیه برای از سرگیری صادرات نفت خام از منطقه اقلیم خودمختار کردستان به ترکیه پس از دو سال وقفه می‌باشد. دو کشور به توافق مشترک در حوزه آب دست یافته‌اند که به موجب آن ترکیه آب بیشتری به سوی عراق سرازیر خواهد کرد این در حالیست که عراق متعهد به معرفی پ.ک.ک به عنوان سازمان ممنوعه و همکاری نزدیک‌تر  با ترکیه در مبارزه با این گروه شده است. این اعلامیه‌ها در بحبوحه تلاش برای متحد کردن نیروهای نظامی حزب دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان در شمال عراق صورت می‌گیرد که باعث پیچیدگی سیاست ترکیه در عراق شده است. راهبر زندانی اون گروه شبه نظامی،عبدالله اوجالان،اخیراً از مبارزان خود خواسته تا سلاح‌هایشان را به زمین بگذارند. ترکیه امیدوار به بهره‌برداری از تغییرات و پویایی منطقه‌ای در راستای سیاست خود درحوزه‌ انرژی در مدیترانه شرقی است. ترکیه پس از سرنگونی اسد توسط گروهی نزدیک به آنکارا نقش کلیدی در سوریه ایفا خواهد کرد. در اواخر دسامبر،وزیر حمل و نقل ترکیه اعلام کرد که توافق‌نامه‌ای ایجاد منطقه انحصاری اقتصادی با سوریه امضا خواهد کرد که این یک گام مهم برای معکوس کردن سیاست‌های دوران اسد است که با رد ادعای منطقه اقتصادی آسیا آنکارا و همسویی با بلوک ضد ترکیه منافع انرژی این کشور را تضعیف کرد. پیش از خروج اسد دمشق به مسکو مجوز دسترسی به حقوق اکتشاف انرژی در آب‌های فراساحلی سرزمینی ود را داده بود که این امر شرایط را برای آنکارا پیچیده‌تر کرد. ترکیه امیدوار است با امضای توافق‌نامه منطقه اقتصادی با حاکمان جدید سوریه صلاحیت‌های دریایی خود را برای اکتشاف هیدروکربن گسترش دهد اقدامی که باعث سترسی این کشور به ذخایر گاز طبیعی و نفت در منطقه می‌شود.

    آنکارا همچنین به دنبال ایجاد خط لوله نفت و گاز جدید است که سوریه را به پایانه‌های صادراتی ترکیه متصل کند وزیر انرژی ترکیه با ابراز خوشبینی بیان کرد سقوط اسد پروژه خط لوله طولانی مدتی که ترکیه و قطر را از طریق عربستان و اردن و وریه متصل می‌کند فعال کرد. ترکیه برای کاهش وابستگی به گاز روسیه و افزایش جاه‌طلبی خود برای تبدیل شدن به کانون انرژی بر این پروژه فشار آورده بود اما اسد به دلیل مخالفت روسیه آن را رد می‌کرد. تحرکات اخیر، آنکارا به عنوان بازیگر کلیدی معرفی می‌کند که به دنبال کاهش وابستگی انرژی اروپا به روسیه  ارائه گزینه‌های جذاب فنی و مالی به کشورهای منطقه برای صادرات انرژی به اروپاست،هر چند روسیه با چنین تلاش‌های مخالفت کرده است اما آنکارا معتقد است مسکو گزینه‌ای جز حمایت از طرح‌های آنکارا ندارد. با تشدید تحریم‌های غرب بر صادرات انرژی روسیه،ترکیه مسیرهای جایگزین دیگری به روسیه برای انرژی به اروپا پیشنهاد می‌دهد. ترکیه از فوریه ۲۰۲۳ تا فوریه ۲۰۲۴، ۵.۱۶ میلیون تُن محصولات نفتی روسیه را به نهادهای اروپایی فروخته است؛ درواقع ترکیه با خرید گاز روسیه و استفاده داخلی ازان و تهیه گاز از سایر تامین کنندگان و فروش به اروپا مخالفت اروپایی‌ها را از میان بردارد ،یکی از مقامات ترک در گفتگو با نویسنده اشاره کرد" با طرح ما همه برنده می‌شوند".

    تحولات جدید سوریه باعث افزایش اعتماد ترکیه به روسیه شده است. آنکارا هنوز برای رفع نیازهای خود در حوزه انرژی وابسته به مسکو است اما با سقوط اسد، توازن قوا به نفع ترکیه تغییر کرده است همچنین،آنکارا نیازمند رضایت روسیه برای انجام عملیات نظامی علیه نیروهای دموکرات سوریه می باشد و بر این اساس آنکارا می‌بایست با احتیاط گام بردارد تا مسکو را از خود دور نکند. درطی حادثه سال ۲۰۲۰ که نیروهای حمایتی روسیه ۳۳ تن از سربازان ترکیه را در نزدیکی ادلب مورد هدف قرار دادند نمونه‌ای از احتیاط ترکیه است. علی رغم تنش ها در داخل ، اردوغان بدون اشاره به نقش مسکو  این حادثه را گردن رژیم اسد انداخت. با روی کار آمدن دولت جدید طرفدار آنکارا در دمشق،شرایط تغییر کرده است زیرا روسیه می‌خواهد حضور نظامی خود در سوریه را حفظ کند اما مشخص نیست دمشق موافقت خواهد کرد یا خیر. در پاسخ باید بیان کرد که روسیه سامانه‌های پدافند هوایی و دیگر سلاح‌های پیشرفته را از سوریه به پایگاه خود در لیبی جایی که ترکیه نقش مهمی ایفا می‌کند منتقل کرده است. ترکیه حامی خارجی اصلی دولت وفاق ملی لیبی می‌باشد که برای حمایت از متحد خود پرسنل و تجهیزات نظامی به شمال آفریقا ارسال کرده است این اقدام منجر به تغییر روند جنگ در اوایل ۲۰۲۰و تثبیت وضعیت شد. با توجه به مزیت‌های دریایی و موقعیت نظامی ترکیه،روسیه به حسن نیت ترکیه برای حفظ حضور دریایی خود در مدیترانه نیاز دارد که این به عنوان اهرم فشاری در دست آنکاراست.

ترکیه برای بهره‌برداری از روسیه و ایران تضعیف شده است اخیراً این کشور گام‌هایی برای پیشبرد جاه طلبی خود در حوزه انرژی برداشته است زیرا مدت‌هاست که به دنبال انتقال گاز ترکمنستان اروپا از طریق خاک خود بوده است اما مخالفت‌های روسیه و ایران این طرح را از مسیر خارج کرده بود که بر اساس آن،گاز طبیعی از مسیر ایران به ترکیه منتقل می‌شود طرحی که تهران در گذشته با آن مخالفت کرده بود همچنین، ترکیه در حال کار بر روی پروژه ساخت خط لوله است که گاز ترکمنستان را ازطریق دریای خزر به آذربایجان و سپس به ترکیه متصل می‌کند.

همه نقش‌ها در یک راستا قرار دارند؟

مدت‌هاست که تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه‌ای بخشی از تلاش‌های ترکیه برای دستیابی به استقلال استراتژیک است که یک هدفی بلند پروازانه برای کشوری با منابع هیدروکربنی بسیار محدود است. سیاست خارجی یک جانبه و نظامی آنکارا دستیابی به این طرح با پیچیدگی روبرو کرده است. در واقع ترکیه برای ستقلال می‌بایست با دوستان و دشمنان به طور یکسان همکاری داشته باشد. همچنین، شرایط شرایط کنونی بین المللی و منطقه‌ای فرصتی برای دستیابی به این هدف است. با توقف پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا بیش از یک دهه است که روابطش با اتحادیه دچار  پسرفت شده است. تهاجم روسیه به اوکراین باعث برجسته شدن بخش انرژی به عنوان حوزه برای همکاری شده است که به نفع طرفین است زیرا اروپا خواهان گاز از تامین کنندگان دیگری به غیر از روسیه است و  آنکارا جزو معدود شرکایی است که به بروکسل گاز می‌فروشد. سقوط اسد، زمینه تقویت آنکارا در برابر مسکو و آزادی عمل ترکیه برای پیگیری سیاست‌هایی است که در گذشته روسیه با آن به مخالفت می‌پرداخت را فراهم کرده است. تضعیف ایران نیز زمینه را برای جاه‌طلبی‌های ترکیه در حوزه انرژی فراهم می‌کند و روابط ترکیه و عراق پیشرفت بسیاری در این حوزه داشته است. با بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید این باور در آنکارا تقویت شده است که اکنون زمان بهبود روابط با سراسر جهان است.روابط ترکیه و آمریکا بر سر بسیاری از موضوعات از جمله: همکاری آمریکا با شبه نظامیان کرد سوریه در مبارزه با داعش رو به تیرگی رفت. آنکارا شبه نظامیان را یک سازمان تروریستی می‌داند و مدت‌هاست از واشنگتن خواسته است که تسلیح و آموزش این گروه را متوقف کند. واشنگتن از تصمیم متحد خود،ناتو،برای خرید سامانه دفاعی موشکی اس ۴۰۰ از روسیه ناامید شده است در واکنش به این تصمیم آمریکا ترکیه را از برنامه جنگنده اف ۳۵ اخراج کرد و آن را تحریم کرد. امتناع آنکارا از پیوستن به تحریم‌های غرب علیه مسکو س از تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و کمک ترکیه به دور زدن تحریم‌های روسیه، منجر به افزایش تنش میان آمریکا و ترکیه شد. تلاش‌های صورت گرفته برای حل این مسائل در گذشته با شکست مواجه شد اما آنکارا معتقد است حل مشکلات اساسی در دوران ترامپ امکان‌پذیر خواهد بود زیرا ، خروج نیروهای آمریکایی از سوریه در دوران دولت جدید، عامل تنش بین ترکیه و ایالات متحده را از بین می برد. آنکارا امیدوار است به مسئله اس- ۴۰۰ رسیدگی شود زیرا مقامات ترکیه اکنون کاخ سفید و کنگره را شریکی با تمایل بیشتر برای از سرگیری همکاری دفاع می‌بینند. مقامات آنکارا معتقدند، با باز شدن صفحه جدید در روابط دوجانبه،زمینه جاه طلبی در حوزه انرژی فراهم خواهد شد این در حالیست که دولت پیشین آمریکا به دنبال تنبیه ترکیه به دلیل روابطش با مسکو بود اما به نظر می‌رسد اکنون دولت ترامپ به دنبال نزدیکی با ولادیمیر پوتین، در قالب روابط اقتصادی و به طور خاص در حوزه انرژی است.

تداوم چالش‌ها

طرح‌های ترکیه در حوزه انرژی با چالش‌های بسیاری روبروست چند دهه درگیری میان ترکیه،قبرس و یونان که ریشه در کودتای ۱۹۷۴ قبرس و مداخله نظامی ترکیه دارد تلاش‌های این کشور برای استخراج گاز طبیعی از دریای مدیترانه را با مشکل مواجه کرده است. روابط ترکیه با اسرائیل به عنوان یکی از مهم‌ترین بازیگران در حوزه انرژی در شرق مدیترانه نیز همچنان تیره است هرچند این کشور برای تبدیل شدن به قطب انرژی اقدام به بهبود روابط با اسرائیل کرد اما پیامد عملیات نظامی رو به تیرگی برد. حکومت استبدادی اردوغان،گام‌های اشتباه در سیاست خارجی ، رهبران اروپایی را نسبت به همکاری با آنکارا محتاط‌تر کرده است همچنین سوالاتی در باب تداوم همکاری در زمینه گاز طبیعی در زمانی که اروپا در تلاش برای گذار به انرژی سبز است وجود دارد. پارک برنده دیگر،سیاست‌های ترامپ در قبال ایران و روسیه است. زمانی که بایدن بانک گازپروم روسیه را تحریم کرد ترکیه معافیت دریافت کرد و زمانی که ترامپ در سال ۲۰۱۸ تحریم‌های علیه صادرات نفت ایران را اعمال کرد مجدد نیز ترکیه معافیت دریافت کرد ترامپ در اوایل فوریه بیان کرد قصد دار«صادرات نفت ایران را به صفر برساند» این به این معناست که امکان دارد این بار ترکیه معاف نشود. علی رغم این چالش‌ها،مقامات ترکیه معتقدند راهی جز تبدیل شدن به هاب انرژی ندارند با اشاره می‌کند با توجه به کشمکش میان کشورها بر سر قدرت و نفوذ در دنیای امروزی،انرژی به اندازه قدرت اقتصادی و نظامی حیاتی است. آنکارا مصمم به سرمایه‌گذاری است تا به بازیگری کلیدی در حوزه انرژی تبدیل شود البته ممکن است شرایط کنونی منطقه این فرصت را در اختیارش قرار دهد.