گزارش نشست تخصصی: ژئوپلیتیک خاورمیانه و بازاندیشی استراتژی‌های ایالات متحده در دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ
گردآورنده: محمد زندی زیارانی؛ دبیر گروه بررسی مسائل ژئوپلیتیک و استراتژیک خاورمیانه
مقدمه
به ابتکار پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و به همت گروه بررسی مسائل ژئوپلیتیک و استراتژیک خاورمیانه، نشست تخصصی با موضوع «ژئوپلیتیک خاورمیانه و بازاندیشی استراتژی‌های ایالات متحده در دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ» در تاریخ یکشنبه 30 دی 1403 برگزار شد. این نشست که با حضور اساتید برجسته دانشگاهی و پژوهشگران حوزه روابط بین‌الملل برگزار گردید، به بررسی ابعاد مختلف سیاست‌های ایالات متحده در منطقه خاورمیانه اختصاص داشت. این نشست علمی فرصتی بود تا با تمرکز بر چهار محور اساسی شامل دیپلماسی سایبری، اقتصاد جهانی و منطقه‌ای، سیاست‌های واقع‌گرایانه ترامپ، و تأثیرات کلی این سیاست‌ها بر نظم خاورمیانه، ابعاد مختلف این موضوع بررسی شود. در ادامه خلاصه سخنرانی اساتید ارجمند، دکتر سیدرضا نقیب‌السادات، دکتر روح‌الله کهن‌هوش‌نژاد، آقای ابوذر پورادیب، و دکتر امیرهوشنگ میرکوشش که ما را در فهم بهتر این مسائل یاری می‌دهند، ارائه می‌گردد.
سخنرانی اول: دکتر سیدرضا نقیب‌السادات
دکتر نقیب‌السادات در سخنرانی خود به موضوع «جایگاه دیپلماسی سایبری در سیاست خاورمیانه‌ای دولت ترامپ» پرداخت. وی با تأکید بر تحولات عصر ارتباطات و تأثیر آن بر مناسبات بین‌المللی، دیپلماسی سایبری را یکی از ابزارهای مهم سیاست خارجی آمریکا معرفی کرد.
نکات کلیدی سخنرانی:
- تعریف دیپلماسی سایبری: دیپلماسی سایبری به معنای استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای پیشبرد اهداف دیپلماتیک است. در دوران ترامپ، این ابزار به‌ویژه در خاورمیانه به کار گرفته شد.
- اهداف دیپلماسی سایبری:
- مهار نفوذ ایران: با استفاده از کارزارهای سایبری و اطلاعاتی، دولت ترامپ تلاش کرد نفوذ منطقه‌ای ایران را محدود کرده و مخالفان داخلی را تقویت کند.
- عادی‌سازی روابط اعراب و اسرائیل: دیپلماسی سایبری نقش مهمی در توافقنامه‌های ابراهیم و ترویج تصویر مثبت این توافق‌ها ایفا کرد.
- مبارزه با تروریسم سایبری: مقابله با تبلیغات گروه‌های تروریستی همچون داعش از اولویت‌های آمریکا بود.
- کارزارهای اطلاعاتی هدفمند: بهره‌گیری از رسانه‌های سایبری برای ترویج روایت‌های همسو با سیاست‌های ایالات متحده.
- چالش‌ها و پیامدها: این اقدامات اگرچه موفقیت‌هایی نظیر توافقنامه‌های ابراهیم داشت، اما با چالش‌هایی همچون واکنش منفی کشورهای منطقه، جنگ سایبری متقابل و پیامدهای حقوق بشری همراه بود.
سخنرانی دوم: دکتر روح‌الله کهن‌هوش‌نژاد
دکتر کهن‌هوش‌نژاد موضوع «تأثیر احتمالی حضور ترامپ در دور دوم ریاست‌جمهوری بر مسائل اقتصادی» را بررسی کرد و به‌ویژه بر ارتباط این سیاست‌ها با جمهوری اسلامی ایران تمرکز داشت.
نکات کلیدی سخنرانی:
- اقتصاد جهانی:
- سیاست‌های کلان اقتصادی آمریکا معمولاً با تغییر رؤسای جمهور تغییر بنیادین نمی‌کند، اما دوره ترامپ به دلیل خروج از برجام و تشدید تحریم‌ها برای ایران متفاوت بود.
- ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود بر پیمان ابراهیم تأکید داشت و احتمالاً در دور دوم نیز به تقویت این پیمان خواهد پرداخت.
- محورهای اقتصادی ترامپ:
- انرژی: حمایت از تولید نفت شیل و کاهش محدودیت‌های زیست‌محیطی فشار زیادی بر کشورهای تولیدکننده نفت ازجمله ایران وارد کرد.
- چین: جنگ تجاری با چین و تلاش برای جلوگیری از رشد اقتصادی این کشور یکی از محورهای سیاست‌های ترامپ بود.
- بریکس و سلطه دلار: مقابله با نهادهایی نظیر بریکس و تقویت سلطه دلار از دیگر اهداف ترامپ بود که می‌توانست بر واردات ایران تأثیر منفی بگذارد.
- اقتصاد ایران:
- بازگشت به سیاست فشار حداکثری علیه ایران، کاهش صادرات نفت و تحریم‌های گسترده از پیامدهای احتمالی ریاست‌جمهوری مجدد ترامپ بود.
- برای مقابله با این چالش‌ها، ایران باید سیاست‌هایی نظیر کاهش وابستگی به دلار و تقویت زیرساخت‌های داخلی را در پیش گیرد.
سخنرانی سوم: آقای ابوذر پورادیب
آقای پورادیب به تحلیل سیاست‌های دولت ترامپ از منظر واقع‌گرایی و تأثیرات آن بر خاورمیانه پرداخت. وی بر این نکته تأکید داشت که سیاست‌های ترامپ بر اساس حفظ و ارتقای امنیت ملی و موازنه قدرت در نظام بین‌الملل تدوین شده بود.
نکات کلیدی سخنرانی:
- راهبردهای اصلی ترامپ:
- راهبرد «نخست آمریکا»: تمرکز بر تقویت مزیت‌های اقتصادی و نظامی آمریکا.
- راهبرد احیای مجدد آمریکا: کاهش تعهدات غیرضروری و تمرکز بر منافع ملی.
- سیاست‌های ترامپ در قبال خاورمیانه:
- نگاه به غزه: انتقال سفارت آمریکا به بیت‌المقدس، معامله قرن و پیمان ابراهیم از اقدامات شاخص در این حوزه بود.
- جنگ غزه: ترامپ تلاش کرد از طریق میانجی‌گری و طرح آتش‌بس، نقش خود را در منطقه تثبیت کند.
- تحولات سوریه: سیاست ترامپ در قبال سوریه بر مبنای کاهش تعهدات نظامی و تمرکز بر منافع اقتصادی بود.
- تهدیدها و فرصت‌ها برای ایران:
- تهدیدها شامل محدودیت دسترسی به حزب‌الله و کاهش نفوذ منطقه‌ای بود.
- فرصت‌ها شامل بازتعریف منافع منطقه‌ای و کاهش فشارهای بین‌المللی.
سخنرانی چهارم: دکتر امیرهوشنگ میرکوشش
دکتر میرکوشش به بررسی سیاست‌های ترامپ با تمرکز بر خاورمیانه پرداخت و نقش این سیاست‌ها در نظم منطقه‌ای را تحلیل کرد.
نکات کلیدی سخنرانی:
- اصول سیاست خارجی ترامپ:
- کاهش مداخلات نظامی آمریکا در خاورمیانه و تمرکز بر دیپلماسی اقتصادی.
- افزایش صادرات تسلیحات و شکل‌دهی اتحادهای استراتژیک با بازیگران کلیدی منطقه نظیر عربستان سعودی و اسرائیل.
- کاهش تعهدات نظامی: خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و سوریه نمونه‌هایی از این رویکرد بود که می‌توانست به افزایش نفوذ قدرت‌های منطقه‌ای مانند ایران و ترکیه منجر شود.
- فشار بر ایران: تحریم‌های اقتصادی، تلاش برای کاهش نفوذ ایران در منطقه و احتمال مذاکرات مستقیم از محورهای سیاست ترامپ بود.
- رقابت‌های جهانی: کاهش حضور آمریکا در خاورمیانه فرصت‌هایی برای قدرت‌هایی نظیر چین و روسیه ایجاد کرد. سرمایه‌گذاری‌های چین و حمایت نظامی روسیه از متحدان منطقه‌ای از پیامدهای این سیاست‌ها بود.
- چالش‌ها و پیامدها: کاهش مداخلات نظامی آمریکا ممکن است منجر به افزایش تنش‌های منطقه‌ای، گسترش فعالیت گروه‌های شبه‌نظامی و رقابت‌های ژئوپلیتیکی شود.
جمع‌بندی کلی
این نشست نشان داد که سیاست‌های دولت ترامپ در خاورمیانه بر مبنای اصول واقع‌گرایی، تمرکز بر منافع اقتصادی و کاهش مداخلات نظامی تنظیم شده بود. اگرچه این سیاست‌ها در کوتاه‌مدت به برخی اهداف مانند توافقنامه‌های ابراهیم و مهار نسبی ایران دست یافت، اما پیامدهای طولانی‌مدت آن همچنان قابل بحث است. افزایش تنش‌های منطقه‌ای، تقویت رقابت‌های ژئوپلیتیکی و کاهش نقش نهادهای بین‌المللی از جمله چالش‌هایی است که ممکن است ادامه یابد.
برای کاهش این تنش‌ها و ایجاد ثبات در خاورمیانه، همکاری‌های چندجانبه، تقویت نهادهای بین‌المللی و بازتعریف روابط میان بازیگران منطقه‌ای ضروری به نظر می‌رسد.