خاورمیانه در فرایند تغییرات سریع

دکتر سید حسین موسوی؛ رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

خاورمیانه همچنان شگفتی ساز است، سرعت تحولات در منطقه خاورمیانه و احتمالا شمال آفریقا به گونه ای است که پیش بینی آینده این بخش از جهان را دشوار می کند. فروریزش حکومت بشار اسد در یازده روز امری نیست که بتوان به سادگی از آن عبور کرد. هیات آزادی شام اکنون بر بخش بزرگی از خاک سوریه و به ویژه پایتخت این کشور مسلط شده است. ترکیه نیز در حال به بازاریابی برای این گروه سابقا تروریست در سطح بین المللی و منطقه ای تبدیل شده  است. رفت و آمدهای دیپلماتیک کشورهای اروپایی و نیز آمریکا برای ملاقات با رهبر این گروه احمد الشرع فزونی گرفته است. سفارتخانه های کشورهای عربی یکی پس از دیگری در حال بازگشایی در سوریه است و گویا پرونده گذشته تیره و تار این گروه و دیگر گروههای هم پیمان آنان به فراموشی سپرده شده است بطوریکه حضور نیروهای چند ملیتی داعش در دمشق هم چندان برای غربیها مهم به نظر نمی رسد.

ظاهرا برداشت این است که ترکیه توانسته است اعتماد غرب و کشورهای عرب را نسبت به حاکمان جدید سوریه جلب نماید و وعده های رهبر این گروه برای ایجاد یک نظام جدید معتدل که شامل همه شهروندان سوری باشد، نیز در مخالفان لائیک بشار اسد امید ایجاد کرده است . البته کردهای سوریه علیرغم پیامهای مثبتی که از حاکمیت جدید برای پیوستن به دولت فراگیر از سوی احمد الشرع دریافت می کنند، اما همچنان نسبت به اقدامات ترکیه بیمناک هستند، ترکیه قصد دارد با لشکرکشی و نیز استفاده از هم پیمانان سوری خود منطقه امنی در مرزهای خود با سوریه ایجاد کند، تا از این طریق بتواند میان نیروهای دمکراتیک سوریه ( قسد) و جریانهای کردی مخالف ترکیه  ( P.K.K) منطقه حائل ایجاد کند.

اسلام گرایان سلفی و تکفیری که اکنون راه و رسم اخوان المسلمین را در پیش گرفته اند قصد دارند به سرعت با تدوین قانون اساسی جدید و برگزاری انتخابات احتمالا از میان دو گزینه پارلمانی و ریاستی برای به کرسی نشاندن احمد الشرع، شیوه پارلمانی را برگزینند تا کنترل اوضاع از دستشان خارج نشود. در صورتیکه اوضاع بخوبی پیش رود روند بازسازی سوریه و البته با محوریت ترکیه و سرمایه گذاری کشورهای اروپایی و عربی آغاز خواهد شد و با تعریف نهادهای جدید روابط سوریه با جهان خارج و محیط پیرامون و کشورهای عربی شکل تازه ای به خود خواهدگرفت .اما به نظر نمی رسد اوضاع آنچنان که ترسیم می شود آرام پیش برود.

نبرد استراتژیک و بزرگی در راه است به نحوی که تغییرات ژئوپلتیکی ناشی از این دست تحولات پیامدهای جهانی دارد، تمامیت خواهی ترکیه در سوریه امری نیست که از سوی جهان عرب به سادگی مورد پذیرش قرار گیرد. کشورهای عربی به رهبری عربستان خواهان تداوم فرایند دولت سازی در سوریه زیر نظر سازمان ملل متحد و براساس قطعنامه 2245هستند که براساس آن نظارت بر تدوین قانون اساسی جدید و برگزاری انتخابات زیر نظر هیاتی از سازمان ملل باشد. درحال حاضر هیات تحریر شام که اکنون قدرت را در دست دارد، این اختیارات را به سادگی واگذار نخواهدکرد. آنان قاعدتا خواستار به دست آوردن اکثریت پارلمانی و کنترل دولت آینده هستند و معلوم نیست که در صورت برگزاری انتخابات زیرنظر سازمان ملل متحد آنان بتوانند از اکثریت لازم و یا کنترل آتی بر دولت برخوردار شوند، به ویژه آنکه بسیاری از کشورهای عربی هنوز نسبت به نیت این گروههای تغییر حال یافته نگرانند.  به نظر میرسد کشورهای حاشیه خلیج فارس که عمدتا راه توسعه را درپیش گرفته اند، از روی کار آمدن یک دولت اسلام گرا درجهان عرب و لو با ماهیت اخوانی بیمناک هستند . خبرهایی هم دردست است که آمریکا و اروپا نیز برای برگزاری انتخابات آزاد اصرار دارند، البته گفته شده است که ترکیه در قبال موافقت با روند مزبور خواستار عدم حمایت آمریکا از کردها شده است . مساله حضور داعش در خاک سوریه حتی اگر در زندان تحت نظارت آمریکا و کردها باشند نیز همچون بمب ساعتی است که احتمال انفجار آن درهر لحظه وجود دارد.

مظلوم عبدی فرمانده نیروهای دمکراتیک سوریه (قسد) می گوید فعالیت های داعش به شدت افزایش یافته و خطر احیای مجدد آن دو برابر شده است، او می افزاید آشفتگی پس از سقوط اسد راه را برای بازگشت داعش هموار کرده است. به نظر می رسد کردها  در حالیکه که زندانبانان داعش هستند، در کنار دارن هشدار عنوان می کنند که در صورت حمله ترکیه به مناطق کردنشین سوریه ،آنان نیز ناگزیر خواهند شد درهای زندانها را بگشایند، چون نمی توانند همزمان در دو جبهه درگیر شوند. باید افزود که حمله ترکیه و نیروهای نیابتی این کشور در سوریه  به شهرهای کردنشین نظیر کوبانی بسیار محتمل است و علی رغم هشدارهای آمریکا و برخی کشورهای اروپایی به ترکیه نظیر آلمان دیر یا زود اتفاق خواهد افتاد. در چنین سناریویی با اطمینان می توان گفت  داعش بار دیگر آشوب را به منطقه باز خواهد گرداند.

احتمالا  اقدام داعش در چنین شرایطی حمله به استان های سنی نشین عراق و یا مداخله در سوریه خواهد بود.

تصرف بخش های سنی نشین عراق بخشی از اهداف منطقه ای ترکیه است که به عنوان یک احتمال جدی نباید آن را نادیده گرفت.

سرلشکر یائیر جولان که سابقا جانشین رئیس ستاد مشترک ارتش اسرائیل و از مخالفان نتانیاهوست،می گوید : اسرائیل نگران هجوم ترکیه به کردهای سوریه است.

و این کشور باید کنترل اوضاع را بدست گیرد و از کردها حمایت کند زیرا وجود یک منطقه امن کردی به معنای امنیت بیشتر برای اسرائیل است.

رژیم اسرائیل نیز از بازیگران فعلی صحنه سوریه است که پس از نابودی تقریبا کامل توان ارتش سوریه، مناطق مهم و استراتژیکی را از کشور سوریه اشغال کرده است. جبل الشیخ از مشهورترین کوههای سرزمین شام که میان سوریه و لبنان قرار دارد و  بر اسرائیل مشرف است و درعین حال  از اردن هم قابل مشاهده است.

این کوهستان در جنگ ژوئن 1967 توسط اسرائیل اشغال شد و سپس طی توافقی پس از درگیری سوریه و اسرائیل در ماه می1974 دوباره به سوریه برگشت. تسلط اخیر اسرائیل بر این بلندیها که دمشق را در تیررس دارد این توافق را بی اعتبار کرده است و گزارشها حاکی است که اسرائیل قصد بازپس دادن جبل الشیخ را ندارد. سیطره بر این کوهستان افزون بر موقعیت نظامی استراتژیک به عنوان یک قله سرکوب گری و به معنی سیطره و کنترل آبهای سطحی و زیر زمینی کل منطقه سوریه و لبنان می باشد.

به نظر می رسد افزون بر موارد فوق که آینده سوریه را در هاله ابهام قرار می دهد بازی بزرگتری در مقیاس بین المللی و منطقه ای نیز درجریان باشد. از جمله هدف هایی که در ارتباط میان اسرائیل و  ترکیه از مداخلات منطقه ای  گسترده وجود دارد، متکی بر رقابت پنهانی بر سر تبدیل شدن به قطب ارتباطی میان قاره آسیا، اروپا و آفریقاست. زیرا از یکسو گذرراههای ژئواکونومیک که شرق آسیا را به اروپای غربی و آفریقا متصل می کند،  در عین حال مسیرهای خاصی را در نظر دارد که عمدتا از غرب آسیا عبور می کند و  جاده توسعه عراق از طریق بصره را به مرسین ترکیه متصل کند، در صورت تحقق این موضوع ترکیه  به قطب ( Hub) شرق و غرب تبدیل خواهد شد.

جاده توسعه که در 2023 راه اندازی شد در 2028 میلادی به بهره برداری می رسد احداث این جاده و نیز خط آهن به موازات آن در یک توافق همکاری چهارجانبه میان عراق، ترکیه ، قطر و امارات در بغداد و با حضور رئیس جمهور ترکیه امضاء شده است و در واقع گذرراه رقیبی برای کریدور هند – اسرائیل است که از طریق امارات، عربستان و اردن به بندر حیفا در اسرائیل متصل می شود. این گذرراه نیز به اقتصاد جزیره ای اسرائیل حیات تازه ای می بخشد و کمبود سرزمین اسرائیل را از طریق توافق ابراهیم و حاکمیت بر شرق دریای مدیترانه را بر عمق راهبردی آن تبدیل می کند.

آنچه برای ترکیه و اسرائیل اهمیت راهبردی دارد آن است که برکل پروژه تسلط صفر تا صد داشته باشند تا بتوانند در سراسر مسیر امنیت خطوط انرژی و ترانزیتی را از طریق هم پیمانان خود حفظ کنند و احیانا اختلالی از سوی محور مقاومت ، کردها و یا سایر رقبا نظیر روسیه و اسرائیل ایجاد نشود.

بخش دیگری از این بازی بزرگ استراتژیک به مدیترانه شرقی مربوط می شود. شرق مدیترانه به دلیل اکتشافات نفتی و گازی دهه اخیر رقابت سنگینی را میان کشورهای این حوزه به ویژه با گسترش حفاریها در اطراف جزیره قبرس میان ترکیه، اسرائیل، لبنان و یونان ایجادکرده است.

کنترل بر این منابع انرژی در کنار لوله گازی قطر- ترکیه در آینده از اهمیت استراتژیک برخوردار خواهد بود.

مجمع گاز شرق مدیترانه که در ژانویه 2019 تشکیل شد و در 2020 میلادی رسمیت یافت 7 عضو دارد و دبیر خانه آن درقاهره است، اسرائیل ، اردن ، مصر، قبرس، یونان، فلسطین و ایتالیا عضو این مجمع هستند  و آمریکا و اتحادیه اروپا اعضا ناظر محسوب می شوند تلاش کرده اند  ترکیه و سوریه را از این مجمع دور کنند ولی  با خروج روسیه از سوریه و تغییر حاکمیت سوریه این امر به سود ترکیه شده و اکنون ترکیه دست بازی در شرق مدیترانه پیدا کرده است. شرق مدیترانه سرشار از منابع و ذخائرگازی است و ترکیه خود را قلب ترانزیت خطوط لوله نفت وگاز به جنوب و شرق اروپا می داند.

اسرائیل تاکنون به دلیل مخالفت حزب الله در میدان های نفتی تمار و لویاتان نتوانسته بود  با لبنان به توافق محکمی دست یابد، اما اکنون با تضعیف حزب الله ممکن است انجام حفاریها در میدان های مشترک گازی لبنان و اسرائیل تسریع شود.

لوله شرق مدیترانه که اسرائیل قصد احداث آن را دارد درهنگام عبور از آبهای قبرس با مشکل مواجه است، زیرا ترکیه قبرس را به رسمیت نمی شناسد. اکنون ترکیه با متحد جدید خود سوریه تلاش می کند، دست بالا را در مدیترانه شرقی داشته باشد، امری که با مخالفت اسرائیل و متحدانش روبرو خواهد بود.

به نظر می رسد همکاریهای راهبردی آمریکا و اسرائیل در قبال کشورهای گازی مدیترانه، ذخائر بزرگ انرژی این منطقه را به یک رقابت شدید بین المللی تبدیل کند.که روسیه از یکسو و اتحاد ترکی – قطری اروپایی از سوی دیگر رقیب آن خواهد بود.

برخی تحلیل گران از تمایل ترکیه برای ایجاد پایگاههای دریایی در سوریه خبر داده اند، همچنین گفته می شود ترکیه در تلاش است تا مرزهای دریایی سوریه را برای کنترل قبرس مورد استفاده قراردهد که انجام آن اسرائیل را با مخمصه های بزرگتری مواجه خواهد کرد.

اگرچه به نظر نمی رسد رقابت هایی از این دست در سطح بین المللی و منطقه ای به خصومت در سطح بازیگران اصلی منجر شود، اما امور در خاورمیانه لزوما به دلخواه و اراده قدرتهای بزرگ و اقمار منطقه ای آنان پیش نمی رود و همواره عوامل شگفتی ساز و غیرقابل پیش بینی می تواند مسیر حوادث را تغییر دهد.