توسعه محلی در خاورمیانه

نویسنده: فرنوش ابوطالبی، جامعه شناس، پژوهشگر مهمان در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه و مدیر گروه «مطالعات توسعه محلی در خاورمیانه»

توسعه محلی در خاورمیانه مفهومی چندبعدی است که به بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی جوامع کوچک و محلی از طریق استفاده از منابع داخلی، ظرفیت‌های موجود، و مشارکت فعالانه مردم محلی اشاره دارد. این توسعه اغلب در مقابل روندهای توسعه‌محور کلان‌نگر و از بالا به پایین قرار می‌گیرد که در بسیاری از کشورهای خاورمیانه به‌ویژه در دوره‌های پس از استقلال سیاسی یا اصلاحات اقتصادی تجربه شده است. توسعه محلی به‌دنبال این است که با تمرکز بر مناطق کمتر توسعه‌یافته، به جای تحمیل مدل‌های خارجی، به نیازهای واقعی و قابلیت‌های بومی پاسخ دهد.

یکی از ویژگی‌های کلیدی توسعه محلی، توانمندسازی مردم محلی است. توانمندسازی به معنای ارتقاء قابلیت‌های افراد و جوامع برای تصمیم‌گیری مستقل، کنترل بر منابع خود و مشارکت در فرآیندهای توسعه است. در بسیاری از مناطق خاورمیانه، از جمله روستاها و شهرهای کوچک، توسعه از بالا به پایین که معمولاً توسط دولت‌ها یا نهادهای بین‌المللی هدایت می‌شود، منجر به وابستگی به منابع خارجی، کاهش نوآوری محلی، و بی‌توجهی به ظرفیت‌های بومی شده است. توانمندسازی در فرآیند توسعه محلی به‌دنبال تغییر این وضعیت است. برای مثال، ایجاد نهادهای محلی مستقل، آموزش و پرورش محلی، و دسترسی به فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی پایدار از جمله راهکارهای توانمندسازی است.

در کشورهای خاورمیانه، شرایط سیاسی و فرهنگی به‌شدت در فرآیند توسعه محلی تأثیرگذار است. یکی از چالش‌های عمده، ساختارهای حکومتی متمرکز است که در بسیاری از کشورها باعث می‌شود سیاست‌های توسعه به مناطق دوردست نرسد و یا نیازهای واقعی مردم محلی نادیده گرفته شود. این ساختارهای متمرکز اغلب به‌خاطر روابط قبیله‌ای، قومیتی و یا حتی مذهبی دچار پیچیدگی‌های بیشتری می‌شوند که باعث افزایش شکاف‌های اجتماعی و اقتصادی میان مناطق مختلف می‌شود. بنابراین، یکی از پیش‌شرط‌های موفقیت توسعه محلی، توجه به ساختارهای حکمرانی محلی و ایجاد نظام‌های سیاسی فراگیرتر است که مشارکت محلی را تشویق کند.

توسعه محلی همچنین باید به ارزیابی و ارزشیابی پیامدهای سیاست‌های توسعه‌ای توجه ویژه داشته باشد. در بسیاری از موارد، سیاست‌های توسعه‌ای بدون توجه به تأثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت آن‌ها بر ساختارهای محلی اجرا می‌شوند و این امر منجر به آسیب به بافت اجتماعی، تخریب محیط‌زیست یا حتی ایجاد نارضایتی‌های سیاسی و اجتماعی شده است. در نتیجه، ارزشیابی مستمر و مشارکتی پروژه‌های توسعه محلی می‌تواند ابزار مؤثری برای تضمین پایداری آن‌ها باشد. به‌عنوان مثال، ارزشیابی مشارکتی که در آن مردم محلی به‌عنوان همکاران اصلی در فرآیندهای تصمیم‌گیری و نظارت دخیل هستند، می‌تواند منجر به تطابق بیشتر برنامه‌های توسعه با نیازهای واقعی شود.

در خاورمیانه، موضوع توسعه محلی همچنین با چالش‌های خاصی چون تغییرات آب و هوایی، مهاجرت، نابرابری‌های جنسیتی و تضادهای قومی همراه است. این مسائل در کنار عوامل اقتصادی مانند وابستگی به منابع طبیعی (نفت و گاز) و رکود بازار کار، توسعه محلی را در بسیاری از مناطق پیچیده‌تر می‌کند. به همین دلیل، برای موفقیت در توسعه محلی، علاوه بر رویکردهای اقتصادی، باید توجه ویژه‌ای به مسائل زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی داشت. به‌عنوان مثال، توسعه محلی در یک منطقه عشایری نیازمند درک عمیق از فرهنگ عشایری، نیازها و سبک زندگی خاص آنان است.

در نهایت، توسعه محلی در خاورمیانه، مفهومی پویاست که نیازمند تعامل چندوجهی میان مردم، دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی است. توسعه محلی می‌تواند ابزاری قوی برای کاهش نابرابری‌ها، افزایش مشارکت مدنی و تقویت حس تعلق محلی باشد. با توجه به پتانسیل‌های بالای انسانی و طبیعی این منطقه، رویکردهای پایدار و فراگیر توسعه محلی می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی و کاهش تنش‌های اجتماعی و سیاسی منجر شوند.