گزارش نخستین نشست گروه مطالعات ایران در دوره جدید / 1403 _ 1404
تهیه گزارش؛ سارا متقی، دبیر اجرایی گروه مطالعات ایران
نخستین نشست گروه مطالعات ایرانِ مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، روز یکشنبه ۲۱ مهر ۱۴۰۳ با حضور دکتر فدایی مهربانی، دکتر بستانی و دکتر میرموسوی به هدایت دکتر مسعودی به بررسی کتاب «منتخبات فلسفه در ایران| فلسفهٔ اسماعیلیه در عصر کلاسیک» اختصاص یافت. کتاب مذکور به ترجمهٔ دکتر فدایی مهربانی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، دومین جلد از مجموعهٔ چندجلدی «منتخبات فلسفه در ایران» است که به همت سید حسن نصر و مهدی امین رضوی کماکان در دست نگارش است. پیش از این، جلد نخست این مجموعه نیز با عنوان «از زرتشت تا خیام» به برگردان دکتر فدایی مهربانی روانه بازار کتاب ایران شد اما بنا به سخنان آغازین دکتر مسعودی، مدیر گروه مطالعات ایران، جهت قوامبخشی بیشتر به گفتوگو و به پیشنهاد دکتر فدایی مهربانی، تمرکز این نشست بر جلد دوم منتخبات فلسفه در ایران گذاشته شده است.
افزون بر این، دکتر مسعودی بر اهمیت فلسفه اسماعیلیه به مثابه بخشی از صورتهای متنوع آگاهی در ایران تا دورهٔ پیشامدرن و دورهای اثرگذار معروف به «رنسانس اسلامی» پای فشردند که خود از جمله دلایل برگزیدن این کتاب بود.
دکتر فدایی مهربانی، مترجم و محقق اثر، به عنوان نخستین سخنران این نشست، پس از سلام و سپاسگزاری، چنین اشاره کردند که این مجموعه، شش جلدی خواهد بود و اهمیت کار در این است که با محوریت ایران تدارک دیده شده و به عبارتی در صدد است تاریخ فکر ایرانی را پیگیری نماید و تداوم آن را نشان دهد. بدین منظور چنان که از جلد نخست برمیآید، موضوع از دوران پیشااسلام آغاز میشود و چنین ادامه مییابد: جلد دوم: فلسفه اسماعیلیه، جلد سوم: کلام فلسفی با عنوان دورهٔ میانه و پس از آن، جلد چهارم: فلسفهٔ اشراق، جلد پنجم: فلاسفه دوره قاجار و جلد ششم: معاصرین که این جلد اخیر، در حال نگارش است و مطابق فهرست دریافتی ایشان به بررسی افکار و آرای افرادی چون طباطبایی، داوری، سروش، ملکیان، شبستری و... خواهد پرداخت.
در خصوص جلد دوم نیز دکتر فدایی مهربانی موضوعیت یافتن کتاب بنا به رجعت به تصویری با ریشهٔ اسماعیلی را یادآور شدند و به نمونهٔ ساخت سریال «حشاشین» با گزارشی غیرتاریخی و کلیشهای اشاره کردند و حملهٔ اصلی در آن فیلم را نه حمله به اسماعیلیه بلکه حمله به شیعیان و (بنا به ارجاعات پیاپی به ایرانیان بهمثابهٔ جماعتی مرموز، با فرهنگ باطنی مرموز و ذاتی خشن) چه بسا حمله به ایرانیان دانست، تصویری که در پیشگاه اسماعلیهپژوهان شاخصی چون هاجسن، ایوانف و کربن مضحک است و با به یک سو نهادن چنین گزارشهایی، گو بتوان آغاز فلسفهٔ اسلامی را با اسماعیلیه دانست و حتی به فلاسفهٔ صاحبنامی توجه کرد، چون ابن سینا که نسباً اسماعیلی و خواجه نظام و ناصر خسرو که شدیداً و صراحتاً اسماعیلی بودند.
دیگر نکتهٔ مورد عنایت دکتر فدایی مهربانی، نگارش دیباچهٔ چندصدصفحهای به حالت تألیفیست در توضیح شرایط و از جمله پرداخت به خوانش سهگانه در اسماعیلیهپژوهشی، شامل تصویر سنیگرایان با آغاز از امام محمد غزالی، تصویر صلیبیون و تصویر مستشرقین با رویکرد اروپامحورانه و سرانجام، تلاش جدی کسانی چون هاجسن، ایوانف، کربن، پل واکر و... که اسماعیلیه را از رویکردهای تاریخنگارانه و عمدتاً سیاه خارج کردند.
او در پایان با اشاره به شناخت عمدهٔ شیعه با امامیه نزد ایرانیان، با وجود خلق آثار فکری جدی اسماعیلیه در طول تاریخ، جلد دوم منتخبات فلسفه در ایران را کتابی جدی در این باب و اهمیت آن را نیز در این نکته دانست.
در ادامهٔ این نخست، دکتر احمد بستانی، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی تهران، ضمن توجه به زحمتی که برای آفرینش و برگردانِ کتاب نامبرده کشیده شده است، دیباچهٔ دکتر فدایی مهربانی را بسیار جامع ارزیابی نمود، به ارجحیتهای برگردان فارسی نسبت به نسخهٔ انگلیسی از حیث بازنگریهای مترجم اشاره کرد و آن را کتاب درسی فوقالعادهای دانست و پس از آن، آرا خود را ذیل این پرسش پی گرفت که آیا میتوانیم قائل به وجود فلسفهٔ ایرانی باشیم یا خیر؟ پرسشی که با پرداختن به آغاز حوزهٔ تاریخنگاری فلسفهٔ اسلامی توسط عربیستها، پدیدار گشتن فلسفهٔ عربی، تغییر این روند در دههٔ ۵۰ و۶۰ م به طور مشخص با تلاشهای هانری کربن و نگارش کتاب مهم «تاریخ فلسفه اسلامی» (نه صرفاً عربی)، محدود نماندن نگرش آکادمیک کربن و ادامه یافتن آن در قلم کسانی چون دکتر نصر، استفادهٔ کربن از عنوان فلسفهٔ ایرانی در اواخر عمرش و نگارش کتاب «فلسفهٔ ایرانی و فلسفهٔ تطبیقی»، وجود احتمالی طرح فلسفهٔ ایرانی از ابتدا (نه تنها در پایان عمر) در ذهن کربن و سنت فلسفی مختص ایران از عصر باستان تا دورهٔ معاصر و تقلیلناپذیری آن به فلسفه در تمدن اسلامی طبق دلیلآوریهای کربن، مورد تأمل قرار گرفت.
در پایان نیز وی با طرح مبحث گنوسیسم و نقش حاشیهای آن در دیباچهٔ دکتر فدایی مهربانی و نگارش دکتر نصر، نقش و جایگاه گنوسیسم را در فلسفهٔ ایرانی و به طور خاص در اسماعیلیه یادآور شد و چنین تأکید کرد که مایهٔ گنوسیک همواره در اذهان ایرانیان وجود داشته است، چنان که میتوان نگاه به جهان به مثابه عرصهٔ تقابل خیر و شر، حصر انسان در جهان، ایدهٔ رهایی انسان و باور به آخرالزمانی قریبالوقوع با پیروزی خیر بر شر را در آن جست و نکتهٔ مهم این است که گنوسیسم میتواند حالت سیاسی نیز به خود بگیرد و جنبش اسماعیلیه، شکل واضحی از گنوسیسم سیاسی در تمدن ماست. با این همه، باید تفاوت میان مایههای گنوسی و نوافلاطونی را از نظر دور نداشت و به نسبت این مباحث با عصر امروزین نیز توجه کرد. پرداختن علینقی منزوی و پس از او احسان طبری به عنوان صاحبقلمانی چپاندیش به مایهٔ گنوسی در اندیشهٔ اسماعیلیه و قابل بررسی بودن بسیاری از اندیشههای چپ معاصر به مثابهٔ شکلی سکولارشده از گنوسِ موجود در اسماعیلیه، چه از منظر سازماندهی سیاسی و چه از منظر فکری و راهحلهایی چون باطنگرایی که به خاطر ماهیت لایه لایهای، امکان دورزنی را فراهم میکنند؛ نکات و اشارات پایانی دکتر بستانی در این باره بودند.
در دیگر مرحله، دکتر میرموسوی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید، واپسین سخنران نشست نیز ابتدا به ستودن دیباچهٔ دکتر فدایی مهربانی و ارزشمندی اثر پرداختند و (با توجه به سهم مهم اسماعیلیه در شکلگیری فلسفه در تمدن اسلامی) کتاب مورد بحث را پرکنندهٔ خلا کتاب در حوزهٔ فلسفهٔ اسماعیلی دانستند.
تفاوت ظاهر و باطن متون مقدس از سوی اسماعیلیه، گنوسیسم، پیوند اسماعیلیه با مقولهٔ حکمرانی، بازسازی نظریهٔ امامت در برابر نظریهٔ خلافت اهل سنت توسط اسماعیلیه و نسبت بهتر اسماعیلیه با تجدد در قیاس با دیگر فرقهها، رئوس مطالب مورد اشارهٔ دکتر میرموسوی را تشکیل دادند.
در خاتمه، شماری از حاضران، نکات و سوالات مدنظر خویش را عرضه کردند و اساتید میهمان نیز در مقام پاسخگویی و جمعبندی برآمدند.
نویسنده
سارا متقی
سارا متقی پژوهشگر مهمان در مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه می باشد. نامبرده دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی در دانشگاه خوارزمی است. حوزه مطالعاتی وی شامل ادبیات سیاسی است این پژوهشگر عضو پیوسته گروه ادبیات سیاسی و عضو وابسته گروه های مطالعات ایران و هنر و سیاست می باشد