بررسی حقوقی تحریم‌های هوایی: آیا اقدام آمریکا قانونی است؟

سید کامران یگانگی؛ پژوهشگر مهمان در گروه دیپلماسی انرژی پژوهشکده مطالعات خاورمیانه

تحریم‌های هوایی که آمریکا علیه ایران اعمال کرده است، یکی از بحث‌برانگیزترین اقدامات در عرصه بین‌المللی به شمار می‌رود. این تحریم‌ها که به طور خاص به محدودیت‌های حمل و نقل هوایی و دسترسی ایران به هواپیماها و قطعات مربوطه مرتبط است، سوالات جدی در زمینه حقوق بین‌الملل و مشروعیت چنین اقداماتی ایجاد می‌کند. بررسی حقوقی این تحریم‌ها مستلزم ارزیابی چندین منبع حقوقی از جمله قوانین بین‌المللی، معاهدات هواپیمایی، و مقررات داخلی ایالات متحده است. برای بررسی بیشتر، به ابعاد این واقعه از منظر اسناد استراتژیک و فناوری میپردازیم .

۱. مبانی حقوقی تحریم‌های آمریکا

تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، از جمله تحریم‌های هوایی، عمدتاً بر اساس دو دسته مبانی حقوقی قرار دارند: قوانین داخلی آمریکا و قطعنامه‌های سازمان ملل متحد. ایالات متحده به عنوان یک کشور دارای حق حاکمیت، مجاز است قوانین داخلی خود را برای محدود کردن فعالیت‌های اقتصادی و تجاری با سایر کشورها تصویب کند. قوانین مربوط به کنترل صادرات، مانند قانون اختیارات اضطراری اقتصادی بین‌المللی (IEEPA)، به دولت آمریکا این امکان را می‌دهند تا شرکت‌های آمریکایی را از تجارت با ایران منع کنند.

اما سوال اصلی این است که آیا این تحریم‌ها در چارچوب حقوق بین‌الملل و معاهدات مربوط به حمل و نقل هوایی قابل توجیه هستند؟

۲. حقوق بین‌الملل و معاهدات هواپیمایی

یکی از مهم‌ترین اسناد بین‌المللی در حوزه هوانوردی، کنوانسیون شیکاگو (1944) است که اصول حاکم بر هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی را تنظیم می‌کند. طبق این کنوانسیون، کشورهای عضو ملزم به رعایت استانداردهای ایمنی و همکاری در زمینه حمل و نقل هوایی هستند. این همکاری شامل تسهیل جریان قطعات یدکی، نگهداری هواپیماها و رعایت اصول ایمنی پرواز می‌شود. تحریم‌هایی که مانع از دسترسی ایران به قطعات هواپیما و خدمات تعمیر و نگهداری می‌شوند، در تضاد با ماده 44 این کنوانسیون قرار دارد که بر توسعه ایمنی و کارآیی هوانوردی جهانی تأکید می‌کند.

به‌علاوه، ایران عضو چندین توافق‌نامه‌ دیگر مرتبط با هوانوردی بین‌المللی است که براساس آن، همکاری فنی و تجاری میان کشورها تضمین می‌شود. تحریم‌های آمریکا، نه‌تنها ایران را از این همکاری‌ها محروم می‌کند، بلکه سایر شرکت‌ها و کشورهایی که به دنبال همکاری با ایران هستند را نیز تحت فشار قرار می‌دهد. این امر می‌تواند ناقض اصل برابری کشورها در تعاملات هوانوردی باشد، که یکی از اصول پایه‌ای حقوق بین‌الملل است.

۳. حقوق بشر و دسترسی به حمل و نقل هوایی

از منظر حقوق بشر، تحریم‌های هوایی می‌توانند پیامدهای جدی برای رفاه عمومی داشته باشند. کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سازمان ملل متحد تحریم‌هایی که باعث قطع دسترسی کشورها به خدمات حیاتی مانند حمل و نقل هوایی می‌شود را به عنوان نقض حق برخورداری از خدمات اقتصادی و اجتماعی می‌داند. این امر به ویژه در کشورهایی مانند ایران که تحریم‌ها می‌توانند باعث آسیب به زیرساخت‌های حیاتی شوند، بیشتر حائز اهمیت است.

مسئله اصلی این است که عدم دسترسی ایران به هواپیماهای جدید و قطعات یدکی می‌تواند منجر به کاهش ایمنی پروازها شود و به طور مستقیم جان مسافران را به خطر اندازد. حق زندگی و حق امنیت از جمله حقوق اساسی بشر است که هرگونه اقداماتی که ایمنی شهروندان را تهدید کند، می‌تواند به عنوان نقض این حقوق تلقی شود. در واقع، کشورهای تحریم‌کننده مانند آمریکا مسئولیت دارند تا مطمئن شوند که تحریم‌هایشان باعث آسیب‌های غیرقابل جبران به مردم عادی نمی‌شود.

علاوه بر این، سازمان‌های حقوق بشری بارها به این موضوع اشاره کرده‌اند که تحریم‌هایی که به سلامت و ایمنی مردم عادی ضربه می‌زند، از لحاظ اخلاقی و قانونی قابل توجیه نیست. از منظر حقوق بین‌المللی بشر، تحریم‌هایی که منجر به فروپاشی زیرساخت‌های ایمنی کشورها می‌شود، می‌تواند با اصول بنیادین حقوق بشر در تضاد باشد.

۴. نقش سازمان ملل متحد

در رابطه با نقش سازمان ملل متحد، تحریم‌های اعمال‌شده توسط شورای امنیت در چهارچوب خاص و با تایید کشورهای عضو اعمال می‌شوند. تحریم‌های شورای امنیت که در قطعنامه‌های مربوط به برنامه هسته‌ای ایران صادر شده بودند، در سال‌های گذشته با تلاش‌های دیپلماتیک از جمله توافق برجام کاهش یافتند. با این حال، تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا که پس از خروج این کشور از برجام در سال ۲۰۱۸ اعمال شد، بدون تایید شورای امنیت بوده و از حمایت سایر اعضای کلیدی این شورا برخوردار نیست.

در چارچوب حقوق بین‌الملل، تحریم‌های یک‌جانبه که خارج از قطعنامه‌های شورای امنیت اعمال می‌شوند، به طور معمول از مشروعیت کمتری برخوردارند. آمریکا به‌تنهایی نمی‌تواند قانونی بودن چنین تحریم‌هایی را از منظر بین‌المللی تضمین کند. قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که بر اساس برجام تصویب شد، از تمامی کشورها خواسته بود که تعاملات اقتصادی و تجاری خود با ایران را تسهیل کنند. تحریم‌های هوایی آمریکا نقض مستقیم این قطعنامه تلقی نمی‌شوند، اما اعمال مجدد تحریم‌ها بدون هیچ‌گونه اجماع بین‌المللی می‌تواند موجب تضعیف نظم حقوقی بین‌المللی شود.

در نتیجه، مشروعیت تحریم‌های هوایی آمریکا از نظر حقوقی به شدت چالش‌برانگیز است، چراکه نه‌تنها با حقوق بین‌الملل و معاهدات هوانوردی در تضاد است، بلکه ممکن است منجر به نقض حقوق بشر و اصول بنیادین تعاملات بین‌المللی شود.