فتح‌الله گولن، مرشد اعظم در پایان خط!

دکتر اردشیر پشنگ؛ پژوهشگر ارشد مهمان در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه

فتح‌الله گولن از پرنفوذترین رهبران مذهبی با افکار و شیوه‌های پیچیده و مرموز در خاورمیانه، در ۸۳ سالگی در پنسیلوانیای آمریکا درگذشت. این نوشتار نگاهی کوتاه دارد به بررسی بخشی از افکار و کارنامه و شیوه‌ ی او.

اسلام آناتولیایی گولن

محمد فتح‌الله گولن متولد 1941 در ارزروم واقع در شرق ترکیه و در خانواده‌ای مسلمان و محافظه‌کار است. او مبانی و اصول دینی اسلامی و زبان عربی را نزد پدرش فرا گرفت و از همان ایام جوانی به عنوان امام و خطیب مسجد شروع به فعالیت کرد. در منطقه‌ای که او متولد شده بود به مانند بیشتر کشور ترکیه، اسلام تحت سیطره‌ی طرّق مختلف صوفیه بود سنتی که به مدت پنج قرن در دوران عثمانی ریشه و قدرتی قابل توجه یافته بود. گولن در چنین فضای پرتحولی تحت تاثیر افکار و آموزه‌های «سعید نورسی» (۱۸۷۶-۱۹۶۰) اندیشمند اسلام‌گرای کُرد قرار گرفت و بعدها تلاش کرد به نوعی دیدگاه‌های او را گسترش دهد.

در همین راستا گولن با انتشار کتب و مقالات مختلف و ارائه دهها سخنرانی کوشید قرائتی لیبرالی و میانه‌روانه از دین اسلام با چاشنی عناصری همچون دموکراسی، مدارا و تساهل و تسامح و ملی‌گرایی ترکی ارائه دهد. به عبارتی دیگر گولن می‌‌کوشید نسخه‌ا‌ی متفاوت و به زعم خود بروز شده از دین اسلام که متناسب با شرایط عصر جدید بود ارائه دهد.

گولن طرفدار جدایی دین از سیاست بود و دموکراسی را بهترین مدل حکمرانی در جوامع اسلامی می‌دانست در نتیجه او کاملا مخالف تحمیل احکام شریعت از طریق فشار و بخصوص با استفاده از ابزارهای مختلف دولت بر شهروندان بود و به مانند سنت اسلامگرایی در عصر سلاطین عثمانی توصیه می‌کرد که رهبران سیاسی و نیز مردم در زندگی شخصی‌شان احکام و آئین اسلام را رعایت کنند اما او در عین حال معتقد بود بسیاری از جوانان راهشان را در زندگی گم‌کرده‌اند و بهترین راه آموزش و تعلیم آنان در مدارس است به همین دلیل جنبش خود را با تمرکز بر آموزش جوانان در مدارس مختلف شروع کرد که با استقبال قابل توجهی نیز در ترکیه روبرو شد.

دشمنی سرسخت با حکومت‌های دینی

گولن از منتقدان جدی حکومت پادشاهی سعودی و نیز جمهوری اسلامی ایران بود. او هرچند می‌گفت همه مخلوقات تجلی خدا هستند و جایی برای «دشمن» و «دیگری» وجود ندارد اما در عمل یک دشمن سرسخت فکری علیه شیعیان و ایرانیان بود و آنها را بیشتر در خدمت یهود می‌پنداشت (!)، به نحوی که در یکی از سخنرانی‌های مشهورش می‌گوید: «اگر هفت عالم یکجا جمع شوند، هرگز به ایران نخواهم رفت. در آخرت اگر راه بهشت از ایران بگذرد، می‌پرسم آیا راه دیگری از کنار آن هست؟ اینقدر از این ریاکاران بیزارم! ممکن است این نفرت زیاده روی به نظر بیاید! البته در مسائل مختلف باید تعادل داشت، اما این طبیعت من است. من از دیرباز به این رافضی‌ها به چشم افرادی ریاکار، منحرف و تفرقه‌انداز در دنیای اسلام نگاه می‌کنم.»

چگونگی افزایش نفوذ و قدرت گولن

گولن برای بسط اندیشه‌ها و برنامه‌هایش از استراتژی آموزش و خدمت برای عامه مردم و بخصوص مناطق توسعه نیافته و فقیر استفاده می‌کرد او ابتدا با ثروت شخصی خود و نزدیکانش و سپس با گسترش افکار و تبلیغاتش توانست ظرف چند دهه یک شبکه چند میلیون نفری را برای ساخت هزاران مدرسه، دانشگاه‌ و بیمارستان‌ و دیگر کارهای عام‌المنفعه ایجاد کند در نتیجه «جنبش گولن» نه فقط در ترکیه بلکه در پهنه وسیعی از خاورمیانه، شمال آفریقا، آسیای میانه و حتی جنوب شرق آسیا نیز هوادارانی جدی و گسترده یافت.

گولن / اردوغان

رابطه گولن با طیف دیگری از اسلامگرایان سیاسی ترکیه همچون نجم‌الدین اربکان و رجب طیب‌اردوغان یک تعامل پرنوسان و توام با دوگانه دوستی / نگرانی بود. در دهه نخست از قدرت گیری حزب عدالت و توسعه، گولن از حامیان رجب طیب اردوغان بود و دوستی نزدیک و مرشد و مریدطوری میان آنان شکل گرفت به نحوی که در این برهه اردوغان در چندین سخنرانی از گولن با عناوینی همچون استاد بزرگ و مرشد اعظم یاد می‌کرد، اما از سال 2012 روابط رو به سردی گرایید تا سرانجام در سال 2016 و با وقوع کودتای نافرجام، این دو نفر رسما در مقابل یکدیگر ایستادند. اردوغان او را متهم به حمایت و سازماندهی کودتا کرد (اتهامی که گولن بارها آن را رد کرد) و به همین بهانه چند ده هزار نفر از کارمندان و نیز نیروهای نظامی وابسته و وفادار به گولن را اخراج، اموال مربوط به این جنبش را ضبط و چند هزار نفر را هم روانه زندان کرد. حتی دادگاهی در ترکیه برای گولن حکم بازداشت صادر کرد بازداشتی که هیچوقت عملی نشد چون او از 1999 برای درمان بیماری‌اش در آمریکا مستقر بود و آمریکا با درخواست استرداد او مخالفت کرد، موضوعی که به افزایش تیرگی روابط آنکارا با واشنگتن منجر شد. حال که محمد فتح‌الله گولن بدلیل ایست قلبی و در هزاران کیلومتر دورتر از ترکیه چشمانش را برای همیشه بر روی جهان بسته است، طبیعتا اردوغان و متحدینش خوشحال‌اند؛ اما ناگفته پیداست روح گولنیسم و ثمره جنبش او همچنان برای دهه‌های طولانی بر اتمسفر نه فقط سیاسی / اجتماعی ترکیه بلکه پهنه وسیع‌تری از جغرافیای آناتولی حاکم باقی خواهد ماند.