آینده‌پژوهی در قلب خاورمیانه: مرکز مطالعات الجزیره

زهرا فلاح نژاد، دانش آموخته زبان و ادبیات عرب و دبیر گروه مطالعات متن های اساسی در خاورمیانه پژوهی

توضیح پژوهشکده

تشخیص جهت، دستاورد و دشواره های هر مجموعه ای (مانند مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه) موقعی میسر است که آن را با مراکز مشابه فراملی بسنجیم و این سوال را بپرسیم که مرکز ما در قیاس با مراکز دیگر چه تمایزی دارد و در کجای تاریخ علم و تصمیم سازی جهان یا منطقه ایستاده است. برای همین منظور، سلسله گزارش های «مراکز همسایه» با هدف یادگیری و تشخیصِ ایست گاه، در سایت مرکز منتشر می گردد. در این گزارش که به همت زهرا فلاح نژاد (دانش آموخته زبان عربی دانشگاه تهران) فراهم آمده، به وارسی امکانات و فعالیت های مرکز مطالعات الجزیره پرداخته شده تا از این رهگذر داشته ها و بایسته های مرکز مطالعات خاورمیانه و مراکز مشابه را مورد تامل مجدد قرار دهیم.

1. معرفی مرکز مطالعات الجزیرة: کاوشگر مرزهای نوین در تحلیل‌های استراتژیک منطقه‌ای

مرکز مطالعات الجزیرة، نهادی پژوهشی و غیرانتفاعی است که در سال 2006 به عنوان بازوی تحقیقاتی شبکه رسانه‌ای الجزیره در قطر تأسیس گردید. این مؤسسه با رویکردی نوآورانه به دنبال تعمیق بنیان‌های پژوهش‌های علمی و گسترش مرزهای دانش با بهره‌گیری از رسانه‌های نوین و فناوری‌های پیشرفته ارتباطی است. مرکز مطالعات الجزیرة با نام اختصاری AJCS با هدف ارتقای سطح آگاهی عمومی و تخصصی و غنابخشی به فضای فرهنگی و رسانه‌ای جهان عرب فعالیت می‌کند. ماموریت اصلی این مرکز پژوهشی، کمک به توسعه و تعمیق تفکر استراتژیک در جهان عرب است. با انجام مطالعات جامع، برگزاری نشست‌های تخصصی و انتشار یافته‌های پژوهشی، مرکز مطالعات الجزیرة در تلاش است تا پلی میان عرصه عمومی و ایجاد نماید و محافل دانشگاهی به عنوان منبعی معتبر برای سیاست‌گذاران، پژوهشگران و رسانه‌ها در سراسر جهان عرب و فراتر از آن شناخته شود. مرکز مطالعات الجزیرة، ضمن حفظ ریشه‌های عمیق خود در فرهنگ عربی، رویکردی جهان‌شمول و آینده‌نگر را در پیش گرفته است. این مرکز با درک ژرف چالش‌های تمدنی معاصر و شناخت دقیق مسیر تحولات جهانی در ابعاد استراتژیک، می‌کوشد تأثیری سازنده بر کل منطقه، به‌ویژه در حوزه‌های عربی و خلیج فارس، داشته باشد. AJCS به عنوان افزوده‌ای ارزشمند در عرصه مطالعات ژئواستراتژیک، نقشی کلیدی در غنابخشی به مباحث مرتبط ایفا می‌کند. این نهاد پژوهشی، علاوه بر وظایف اصلی خود، به رصد و تحلیل دقیق تحولات سیاسی و تغییرات استراتژیک در جهان عرب و اسلام، در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی می‌پردازد. همچنین، تحولات استراتژیک جهانی را از منظرهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهد. وجه تمایز برجسته مرکز مطالعات الجزیرة، انجام پژوهش‌های علمی در زمینه رویدادهای ژئوپلیتیک منطقه توسط متخصصان و محققان بومی است. این رویکرد، امکان ارائه دیدگاه‌های تحلیلی بدیع و جایگزین را برای پژوهشگران برجسته در حوزه‌های مسائل عمومی و رسانه فراهم می‌آورد. در نتیجه، مرکز مطالعات الجزیرة با ارائه چشم‌اندازی نو و عمیق از تحولات منطقه‌ای و جهانی سهمی مؤثر و ارزنده در ارتقای کیفیت گفتگوهای فرهنگی و دیپلماتیک ایفا می‌کند.

 2. رهبری در عصر تحول: نگاهی به کارنامه مدیر ارشد مرکز الجزیره

دکتر محمد المختار الخلیل، از چهره‌های برجسته در عرصه پژوهش و رسانه، هم‌اکنون سکان هدایت مرکز مطالعات الجزیره را بر عهده دارد. ایشان با پشتوانه تحصیلات عالی در رشته علوم سیاسی (دکترا) و روابط بین‌الملل (کارشناسی ارشد)، مسیری پرفراز و نشیب را در دنیای رسانه و پژوهش طی کرده است.

مسیر حرفه‌ای دکتر الخلیل از سال 1989 با ورود به عرصه روزنامه‌نگاری در موریتانی آغاز شد. در سال 1997، وی گامی فراتر نهاد و به عنوان خبرنگار روزنامه الشرق قطر، افق‌های جدیدی را در حرفه خود کشف کرد. توانمندی‌های چشمگیر وی منجر به ارتقاء به سمت سردبیری بخش سیاسی این روزنامه معتبر گردید. نقطه عطف کارنامه حرفه‌ای دکتر الخلیل در سال 2000 رقم خورد، زمانی که به شبکه جهانی الجزیره پیوست. او به عنوان یکی از پیشگامان و بنیان‌گذاران وب‌سایت الجزیره‌نت، نقشی کلیدی در گسترش حضور دیجیتال این رسانه پرنفوذ ایفا کرد. مسیر پیشرفت حرفه‌ای وی در الجزیره با انتصاب به سمت‌های معاونت سردبیری و سپس سردبیری الجزیره‌نت ادامه یافت. در ژانویه 2018 (دی ماه 1396 هجری شمسی)، دکتر الخلیل به عنوان مدیر مرکز مطالعات الجزیره منصوب شد، جایگاهی که تلفیقی از تجربیات ارزشمند وی در حوزه‌های رسانه و پژوهش را می‌طلبید. تخصص و تجربه گسترده ایشان در زمینه‌های روزنامه‌نگاری، علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و جغرافیای سیاسی، او را به چهره‌ای شاخص در این عرصه‌ها بدل ساخته است. علاوه بر فعالیت‌های حرفه‌ای، دکتر الخلیل نقش مهمی در انتقال دانش و تجربیات خود به نسل جدید ایفا کرده است. ایشان با ارائه دوره‌های آموزشی متعدد برای نهادهای رسانه‌ای و سایر مؤسسات، در ارتقای سطح دانش و مهارت متخصصان این حوزه‌ها سهم بسزایی داشته اند.

بی‌شک، ترکیب منحصر به فرد دانش آکادمیک، تجربه عملی و بینش استراتژیک دکتر الخلیل، او را به گزینه‌ای ایده‌آل برای هدایت مرکز مطالعات الجزیره در مسیر تحقق اهداف بلندپروازانه‌اش تبدیل کرده است.

3. پژوهشگران برجسته: قلب تپنده مرکز مطالعات الجزیرة

مرکز مطالعات الجزیرة، به عنوان کانون اندیشه و پژوهش در منطقه، افتخار میزبانی از مجموعه‌ای بی‌نظیر از متفکران و پژوهشگران ممتاز را دارد. این گروه متنوع و چندفرهنگی، متشکل از نخبگان علمی و صاحب‌نظران برجسته از اقصی نقاط جهان و منطقه است. این اندیشمندان، با پیشینه‌های متنوع علمی و تجربی، طیف گسترده‌ای از تخصص‌ها را در حوزه‌های مختلف از جمله ژئوپلیتیک، اقتصاد، جامعه‌شناسی، و مطالعات رسانه‌ای در بر می‌گیرند. تنوع فرهنگی و جغرافیایی این پژوهشگران، زمینه‌ساز ارائه دیدگاه‌های چندبعدی و عمیق در تحلیل‌های استراتژیک مرکز شده است.

در میان این چهره‌های شاخص می‌توان به افرادی چون الحواس تقیه، متخصص ارتباطات جمعی و تحلیلگر مسائل جهان عرب؛ أمينه حلال، استاد برجسته علوم سیاسی دانشگاه الجزایر؛ و ایمن دسوقی، صاحب‌نظر علوم سیاسی از دانشگاه قاهره اشاره کرد. همچنین، حضور آدامز اولو از دانشگاه کنیا و آرشین آدیب مقدم، رئیس مرکز مطالعات ایرانی دانشگاه لندن، بُعد بین‌المللی قابل توجهی به این مجموعه بخشیده است. شخصیت‌های برجسته‌ای چون ابو یعرب مرزوقی، فیلسوف و سیاستمدار تونسی، و احمد داود اوغلو، وزیر امور خارجه پیشین ترکیه، با تجربیات ارزشمند خود در عرصه‌های آکادمیک و سیاسی، عمق استراتژیک مطالعات این مرکز را افزایش داده‌اند. علاوه بر این، حضور متخصصانی چون احمد الخطیب در امور پاکستان، احمد السید النجار در حوزه اقتصاد، و احمد موفق زیدان در مسائل پاکستان و افغانستان، طیف گسترده‌ای از تخصص‌ها را در این مرکز گرد هم آورده است. این ترکیب متنوع از اندیشمندان، شامل استادان دانشگاه، روزنامه‌نگاران، سیاستمداران و پژوهشگران از کشورهای مختلف، زمینه‌ساز ارائه تحلیل‌های چندبعدی و عمیق در مورد مسائل پیچیده منطقه‌ای و جهانی شده است. تنوع تخصص‌ها، از مطالعات رسانه‌ای و علوم سیاسی گرفته تا اقتصاد و روابط بین‌الملل، مرکز مطالعات الجزیرة را به منبعی غنی برای درک جامع تحولات جهان معاصر تبدیل کرده است.

این گردهمایی نخبگان فکری، نه تنها به تولید دانش و بینش‌های نوین می‌انجامد، بلکه فرصتی بی‌نظیر برای گفتگو و تبادل نظر میان فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های مختلف فراهم می‌آورد، که این امر در نهایت به ارتقای کیفیت پژوهش‌ها و تحلیل‌های ارائه شده توسط مرکز منجر می‌شود.

4. پیوند دانش و عمل: محورهای اساسی فعالیت مرکز مطالعات الجزیره

مرکز مطالعات الجزیره، با رسالتی چندوجهی و پیشرو، اهداف کلیدی متعددی را دنبال می‌کند که محور آن‌ها گسترش مرزهای دانش و تسهیل دسترسی جامعه علمی به آخرین یافته‌های پژوهشی است. این مرکز، ضمن رصد دقیق و مستمر تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، به تجزیه و تحلیل عمیق تأثیرات این رویدادها بر جهان عرب می‌پردازد. برگزاری همایش‌ها، سمینارها و کارگاه‌های آموزشی تخصصی، بخش مهمی از استراتژی این مرکز برای ارتقای سطح فعالیت‌های پژوهشی و فکری است. علاوه بر این، مرکز مطالعات الجزیره با تمرکز ویژه بر حوزه‌های متنوعی چون مطالعات ژئوپلیتیک و استراتژیک، اقتصادی و اجتماعی، رسانه‌ای و ارتباطات، انسانی و تمدنی، و همچنین انجام نظرسنجی‌های افکار عمومی، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به گفتمان‌های علمی و سیاسی منطقه ایفا می‌کند. این رویکرد جامع و چندبعدی، مرکز را به کانونی پویا برای تولید دانش و بینش‌های نوین در عرصه‌های مختلف تبدیل کرده است.

5. تقویم راهبردی اندیشه: رویدادهای پیشرو مرکز مطالعات استراتژیک الجزیره

بخش رویدادهای پورتال مرکز مطالعات استراتژیک الجزیره، آینه‌ای تمام‌نما از فعالیت‌های پویا و چندبعدی این نهاد پژوهشی پیشرو است. این بخش، با ارائه فهرستی جامع و به‌روز از برنامه‌های آتی، طیف گسترده‌ای از رویدادهای علمی و آکادمیک را پوشش می‌دهد. از کنفرانس‌های بین‌المللی و نشست‌های تخصصی گرفته تا سمینارها، کارگاه‌های آموزشی، سخنرانی‌های کلیدی، جلسات گفتگوی تعاملی، مراسم رونمایی از آثار پژوهشی و رویدادهای فرهنگی، همگی در این تقویم راهبردی جای دارند.

محور اصلی این رویدادها، واکاوی عمیق مسائل و چالش‌های جهان عرب و منطقه خاورمیانه است. در این محافل علمی، طیفی متنوع از اندیشمندان، شامل پژوهشگران برجسته، اساتید دانشگاه، تحلیلگران سیاسی، روزنامه‌نگاران کارکشته، فعالان اجتماعی و کارشناسان حوزه‌های مختلف دانشگاهی و سیاسی گرد هم می‌آیند تا به بحث و تبادل نظر پیرامون مسائل حیاتی منطقه بپردازند. به‌روزرسانی مستمر این فهرست، امکان دسترسی سریع و آسان علاقه‌مندان به جدیدترین برنامه‌ها و فعالیت‌های این قطب فکری را فراهم می‌آورد. نمونه‌هایی از رویدادهای اخیر که در این بخش منعکس شده، شامل وبینارهایی با موضوعات داغ روز می‌باشد. این بخش، علاوه بر اطلاع‌رسانی، به عنوان پنجره‌ای به سوی فرصت‌های آموزشی و تخصصی برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به مطالعات خاورمیانه عمل می‌کند. بدین ترتیب، بخش رویدادها نه تنها ابزاری کارآمد برای آگاهی از فعالیت‌های علمی مرکز، بلکه پلی ارتباطی میان جامعه علمی و عرصه عمومی محسوب می‌شود، که نقشی حیاتی در گسترش افق‌های دانش و تعمیق درک از پویایی‌های منطقه ایفا می‌کند.

6. آینه عملکرد: گزارش‌های سالانه مرکز مطالعات الجزیرة

مرکز مطالعات الجزیرة، با انتشار منظم گزارش‌های سالانه از سال 2012 تا 2022، تصویری جامع و شفاف از عملکرد و دستاوردهای خود ارائه می‌دهد. این گزارش‌ها، که در پورتال رسمی مرکز در دسترس عموم قرار دارند، شامل مقدمه‌ای تحلیلی درباره فعالیت‌ها، فهرست کاملی از پژوهش‌ها و گزارش‌های تهیه شده، گاه‌شماری از رویدادها و کنفرانس‌ها، معرفی انتشارات و محصولات رسانه‌ای، اطلاعاتی درباره ترکیب کارکنان و وضعیت مالی مرکز می‌باشند. این اسناد، علاوه بر ارائه تصویری شفاف از عملکرد مرکز، ابزاری ارزشمند برای پژوهشگران، سیاست‌گذاران و علاقه‌مندان به مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی محسوب می‌شوند، که امکان درک عمیق‌تر از روندهای پژوهشی، اولویت‌های مطالعاتی و تأثیرگذاری این مرکز بر گفتمان‌های علمی و سیاسی منطقه را فراهم می‌آورند.

7. منابع اندیشه: مجلات علمی-پژوهشی مرکز مطالعات الجزیرة

مرکز مطالعات الجزیره، به عنوان قطبی پژوهشی در منطقه، مجموعه‌ای متنوع و ارزشمند از نشریات علمی-پژوهشی را در حوزه‌های تخصصی منتشر می‌کند. این مجلات، پنجره‌ای به سوی افق‌های نوین دانش و تحلیل در خاورمیانه و شمال آفریقا هستند.

در میان این نشریات، "الجزیره لدراسات الاتصال والإعلام" (موسسه مطالعات ارتباطات و رسانه الجزیره) به سردبیری عمر الهیثم، جایگاهی ویژه دارد. این فصلنامه علمی-پژوهشی به زبان عربی، کانون تمرکز مطالعات ارتباطات و رسانه است. با هدف ارتقای سطح دانش علمی و پژوهشی در این حوزه، این نشریه پلی میان نظریه و عمل برای پژوهشگران، اساتید، دانشجویان و فعالان عرصه رسانه و ارتباطات ایجاد کرده است.

"لُباب"، دیگر نشریه شاخص این مرکز، با نگاهی ژرف به مسائل سیاسی و امنیتی منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا می‌پردازد. این مجله با ارائه تحلیل‌های عمیق و آکادمیک، نقشی کلیدی در شکل‌دهی به گفتمان‌های راهبردی منطقه ایفا می‌کند.

مرکز الجزیره، فراتر از این دو نشریه، طیف گسترده‌ای از مجلات تخصصی در زمینه‌های سیاست، اقتصاد، حقوق، رسانه و فرهنگ را منتشر می‌کند. این مجموعه غنی از نشریات علمی-پژوهشی به زبان عربی، نقشی حیاتی در گسترش مرزهای دانش و تعمیق مطالعات در منطقه ایفا می‌کند. برای محققان و صاحب‌نظران، این نشریات نه تنها منبعی ارزشمند از دانش و بینش، بلکه تریبونی برای ارائه یافته‌های نوین و مشارکت در گفتگوهای علمی منطقه‌ای و جهانی محسوب می‌شوند.

8. گنجینه دیجیتال دانش: کتاب‌های الکترونیکی مرکز مطالعات الجزیره

مرکز مطالعات الجزیره، در راستای گسترش مرزهای دانش و تسهیل دسترسی به منابع علمی ارزشمند، مجموعه‌ای غنی از کتاب‌های الکترونیکی را به جامعه علمی و عموم علاقه‌مندان عرضه می‌کند. این مجموعه، که تاکنون بیش از 50 عنوان را در بر می‌گیرد، حاصل تلاش و اندیشه محققان و پژوهشگران برجسته در حوزه‌های متنوعی چون سیاست، روابط بین‌الملل، اقتصاد، جامعه‌شناسی و فرهنگ منطقه خاورمیانه، شمال آفریقا و جهان اسلام است. این آثار، که عمدتاً به زبان عربی و در مواردی به انگلیسی نگاشته شده‌اند، پنجره‌ای به سوی درک عمیق و چندبعدی از پیچیدگی‌های منطقه می‌گشایند. مطالعه این مجموعه، خواننده را در سفری فکری به قلب مسائل حیاتی و چالش‌های نوظهور منطقه هدایت می‌کند. این کتابخانه دیجیتال، نه تنها منبعی ارزشمند برای پژوهشگران، دانشجویان و سیاست‌گذاران است، بلکه برای هر فرد علاقه‌مند به درک عمیق‌تر از دینامیک‌های پیچیده خاورمیانه و جهان اسلام، گنجینه‌ای از دانش و بینش محسوب می‌شود. با ارائه تحلیل‌های ژرف و جامع، این مجموعه نقشی کلیدی در شکل‌دهی به گفتمان‌های علمی و سیاسی منطقه ایفا می‌کند. بی‌شک، این بخش از فعالیت‌های مرکز مطالعات الجزیره، به عنوان یکی از معتبرترین و جامع‌ترین منابع برای دستیابی به پژوهش‌ها و تحلیل‌های عمیق درباره خاورمیانه، جایگاهی ویژه در میان محافل علمی و پژوهشی یافته است.

9. گنجینه پژوهش‌های برگزیده؛ رساله‌های دکتری منتشر شده در مرکز مطالعات الجزیره

مرکز مطالعات الجزیره، به عنوان پیشگام در عرصه پژوهش‌های منطقه‌ای، گامی بلند در راستای ارتقای سطح علمی و گسترش دسترسی به منابع پژوهشی برداشته است. این نهاد معتبر، با هدف اشاعه دانش و تسهیل انتقال یافته‌های علمی، بخشی ویژه از پورتال خود را به انتشار رساله‌های دکتری اختصاص داده است. در این بخش، که حاصل همکاری گسترده با دانشگاه‌ها و مراکز علمی معتبر جهانی است، طیف وسیعی از رساله‌های ارزشمند در حوزه‌های مختلف علوم انسانی ارائه می‌شود. این مجموعه، که شامل آثاری در زمینه‌های علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، مطالعات رسانه، تاریخ و جامعه‌شناسی است، گنجینه‌ای غنی از دانش و پژوهش‌های عمیق در حوزه مسائل خاورمیانه و شمال آفریقا را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد.هر رساله با جزئیات کامل، شامل عنوان دقیق، نام پژوهشگر، استاد راهنما، دانشگاه مربوطه، چکیده مفصل و فایل PDF قابل دانلود ارائه شده است. این رویکرد جامع، امکان بررسی دقیق و استفاده بهینه از هر پژوهش را برای مخاطبان فراهم می‌آورد. این مجموعه ارزشمند، منبعی معتبر و غنی برای پژوهش در زمینه مسائل خاورمیانه و شمال آفریقا محسوب می‌شود. پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان می‌توانند با بهره‌گیری از این گنجینه علمی، به آخرین یافته‌ها و تحلیل‌های عمیق در حوزه‌های مورد علاقه خود دست یابند و از آن در جهت پیشبرد اهداف پژوهشی و علمی خود استفاده کنند.

این ابتکار مرکز مطالعات الجزیره، نه تنها به ارتقای سطح دانش و پژوهش در منطقه کمک می‌کند، بلکه پلی میان دنیای آکادمیک و جامعه ایجاد کرده و نقشی کلیدی در شکل‌دهی به گفتمان‌های علمی و سیاسی منطقه ایفا می‌نماید.