سفر سیسی به ترکیه و مشکلات فزاینده اخوانی ها

سیدعبدالامیر نبوی / ناظر علمی گروه مطالعات مصر و شمال افریقا و عضو هیات علمی دانشکاه تهران

روابط مصر و ترکیه، به­عنوان دو بازیگر مهم منطقه، همچنان رو به پیشرفت است و این خبر خوبی برای اخوانی­ های مقیم استانبول نیست. اگر دیدار اردوغان از قاهره نقطه عطفی در روابط دو کشور پس از حوادث 2013 مصر محسوب شود، دیدار متقابل رئیس جمهوری مصر که اعلام شده برای اوائل سپتامبر (شهریور) برنامه ریزی شده است، موجب تکمیل آن خواهد شد و بی­ تردید بر مشکلات اخوان خواهد افزود.

پس از حوادث 2013 و موضع تند اردوغان در قبال کناررفتن دولت مرسی، روابط دو کشور برای مدت ­ها تیره شد، به­خصوص آنکه استانبول پذیرای تعداد زیادی از اخوانی ­های مهاجر و خانواده ­هایشان شده بود که تعدادشان حدود 20 هزار نفر برآورد شده است. جدا از آنکه اردوغان تعابیر تندی علیه سیسی به ­کار برده بود، اخوانی ­ها در سایه حمایت آنکارا سه شبکه تلویزیونی علیه دولت مصر فعال کردند. حمایت ترکیه از فعالان اخوانی در جهت کاهش فشارها به آنان اهمیت زیادی داشت تا جایی­ که ابراهیم منیر، قائم مقام رهبر اخوان و مسئول دفتر لندن، در سال 2019 از ترکیه بابت حمایت­ ها و کمک ‌هایش به اخوان تشکر کرد. آنان همچنین همایشی سه ­روزه با عنوان «ترکیه، متشکرم» در آوریل 2016 در استانبول برگزار کرده بودند تا از دولتمردان آن کشور قدردانی کنند.

با این حال، خطاست اگر پنداشته شود تیرگی روابط دو کشور صرفا تحت تأثیر مسئله دولت اخوانی بوده است. در واقع، مسائل دیگری مانند چگونگی ترسیم مرزهای آبی در دریای مدیترانه، رقابت در لیبی و روابط ترکیه با قطر هم در این مدت اهمیت داشته است. سیر تحولات منطقه ­ای و پادرمیانی برخی کشورهای عربی باعث شد مصر و ترکیه به تدریج به ­هم نزدیک شوند. روند آشتی دو کشور در سال ۲۰۲۱، در العلاء (عربستان سعودی) آغاز شد تا اینکه دیدار سیسی و اردوغان به ابتکار امیر قطر، در جریان مراسم افتتاحیه جام‌ جهانی، در دوحه صورت گرفت. این دیدار کوتاه و احوالپرسی در 20 نوامبر 2022 (29 آبان 1401) انجام شد، اما مشخص بود طرفین از قبل آمادگی بهبود روابط را داشته ­اند و به دنبال فرصت مناسبی برای این امر می­ گردند. اندکی بعد (7 فوریه 2022/ 18 بهمن 1401) سیسی با اردوغان تماس گرفت تا بابت وقوع زلزله در ترکیه ابراز همدردی کند. سپس در جریان دیدار چاووش ‌اوغلو، وزیر خارجه وقت ترکیه، و سامح شکری، وزیر خارجه وقت مصر، در اواسط مارس 2023 (اسفند 1401) طرفین بر ارتقای روابط تا بالاترین سطح تأکید کردند.

مشاهده این روند، به­خصوص اشتیاق ترکیه برای بهبود روابط، زنگ ­های خطر را برای اخوانی ­ها به صدا درآورد درحالی که اخوان مدتهاست بر سر مسئله جانشینی و تعیین مسیر آینده دچار چنددستگی شده است. در نخستین گام، وزارت امورخارجه ترکیه در فروردین 1400 (مارس 2021) به شبکه ­های وابسته به جریان ­های مخالف دولت مصر اطلاع داد که حملات رسانه ­ای خود علیه دولت مصر را متوقف و فعالیت خود را به مسائل فرهنگی و اجتماعی محدود کنند. اخوانی­ ها چاره­ای نداشتند جزاینکه با این موضوع خوش ­بینانه برخورد کنند. لذا ابراهیم منیر طی مصاحبه ­ای ابراز امیدواری کرد گفتگوهای میان ترکیه و مصر به آرامش، ثبات و آزادی مردم دو کشور منجر شود. وی البته از احتمال میانجی ­گری میان اخوان و دولت مصر هم سخن گفت: «در صورتی­که این میانجی‌ گری وجود داشته باشد، از آن استقبال می‌ کنیم». به­رغم اظهار خوش ­بینی، چندماه بعد به فعالان اخوانی مقیم استانبول اعلام شد چنانچه علیه دولت مصر فعالیتی انجام دهند، از این کشور اخراج خواهند شد و در نهایت فعالیت شبکه مکملین از بهار سال 2022 متوقف گردید. از همین زمان، بحثی جدی میان فعالان اخوانی ساکن ترکیه درباره تعیین مقصد بعدی برای زندگی و تداوم فعالیت ­ها آغاز شد که در این چارچوب نام قطر، اتریش، انگلیس، آمریکا، مالزی، بوسنی و کوزوو مطرح گردید.

به­دنبال انتخابات ریاست­ جمهوری ترکیه در می 2023 (خرداد 1402) سیسی طی تماسی تلفنی، پیروزی و انتخاب مجدد اردوغان را تبریک گفت. در این تماس طرفین برای «شروع فوری ارتقای روابط دیپلماتیک و تبادل سفیر» به توافق رسیدند. سپس وزرای خارجه دو کشور درباره راه‌ های عادی‌سازی روابط دو کشور تلفنی گفتگو کردند. در 2 ژوئیه 2023 (12 تیر 1402) سفرا به­طور رسمی معرفی شدند و دو کشور در بیانیه ‌هایی جداگانه اعلام کردند که هدف از این اقدام تأکید بر عزم طرفین برای تقویت روابط دوجانبه در راستای منافع ملت ‌های مصر و ترکیه بوده است. اندکی بعد (25 تیر / 15 ژوئیه) سفیر ترکیه در قاهره اعلام کرد: «سفر رئیس جمهور مصر به ترکیه قطعی شده و در زمان مناسب انجام می ­شود». به ­رغم برنامه ­ریزی اولیه برای 27 ژوئیه، این دیدار انجام نشد و دلیل این امر، سفر سیسی به سن­ پترزبورگ برای شرکت در نشست سران روسیه - آفریقا اعلام گردید. با این حال، آن دو در 20 شهریور 1402 (11 سپتامبر 2023) حاشیه اجلاس گروه 20 در دهلی نو با یکدیگر گفتگو کردند و اردوغان از سیسی برای سفر به ترکیه دعوت کرد.

سفر اردوغان به مصر (14 فوریه 2024 / 25 بهمن 1402) نقطه عطفی در مسیر کاهش تنش ­ها و بهبود روابط بود که با استقبال گرم سیسی در فرودگاه قاهره روبرو شد. در این سفر، امینه اردوغان (همسر اردوغان)، هاکان فیدان (وزیر امور خارجه)، محمد شیمشک (وزیر خزانه‌داری)، یاشار گولر (وزیر دفاع)، فخرالدین کوجا (وزیر بهداشت)، محمد فاتح کاجیر (وزیر صنایع)، عمر بولات (وزیر بازرگانی) و فخرالدین آلتون (رئیس دفتر ارتباطات ریاست جمهوری) حضور داشتند. اگرچه گفته می ­شد جنگ غزه مهمترین دستورکار این دیدار است، توافقاتی در زمینه­ اقتصاد و احتمالا فروش تجهیزات نظامی هم صورت گرفت، به خصوص آنکه اردوغان اشاره کرد ترکیه برای ادامه همکاری و هماهنگی با مصر در همه زمینه ‌ها جدی است. او درباره همکاری ­های اقتصادی هم گفت: «ما تاریخ مشترکی با مصر داریم و می ‌خواهیم سطح روابط دوجانبه را ارتقا دهیم. همکاری با مصر را به سطح استراتژیک رسانده ‌ایم و به­دنبال مبادلات تجاری تا ۱۵ میلیارد دلار هستیم» و البته «روابط با مصر در حوزه دفاعی قابل توسعه است». سیسی نیز با اعلام اینکه «مصر در حال حاضر شریک تجاری اول ترکیه در آفریقا است»، از آغاز صفحه جدیدی در روابط دو کشور خبر داد و ابراز امیدواری کرد که دعوت اردوغان برای سفر به ترکیه را در ماه آوریل پاسخ دهد.

به ­رغم امیدواری ترکیه، دیداری میان دو رئیس جمهوری در 14 آوریل 2024 (26 فروردین 1403) صورت نگرفت و سامح شکری، وزیر امور خارجه وقت، ریاست هیئت اعزامی مصر به نشست سازمان همکاری ­های اسلامی را برعهده داشت. اگرچه سخنگوی وزارت خارجه مصر از اهمیت این رویداد سخن گفته بود، برخی تحلیلگران عدم شرکت سیسی در این نشست را به تداوم برخی مشکلات در روابط دو کشور، به ­ویژه لزوم تعیین تکلیف اخوان، ربط دادند.

در ادامه این روند، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه فعلی ترکیه، در 14 مرداد 1403 (4 آگوست 2024) به مصر سفر کرد تا مقدمات دیدار دو رئیس­ جمهوری را فراهم و تسریع کند. اعلام شده است در جریان دیدار آتی سیسی از ترکیه، کمیسیون همکاری دو کشور به ریاست وی و اردوغان برگزار و 20 توافق­ نامه در حوزه ­های اقتصاد، انرژی، بهداشت، گردشگری و صنایع دفاعی امضا خواهد شد. در نهایت در شامگاه 31 مرداد اعلام شد که سیسی در روز 14 شهریور (4 سپتامبر) به ترکیه خواهد رفت که نخستین سفر وی به آن کشور از زمان ریاست جمهوری از سال 2014 است.

چنان ­که عموم تحلیلگران گفته­اند، آنکارا بیش از قاهره برای عادی­سازی روابط شتاب داشته است، اما مصری ­ها برداشتن هرگونه گام مشخصی را به بعد از انتخابات ریاست جمهوری ترکیه موکول کرده بودند. از طرف دیگر و به­ رغم ارتقای سریع روابط و سود زیادی که قاهره از این امر می ­برد، نگرانی دولتمردان مصری از وضعیت فعالان اخوانی در استانبول همچنان باقی است. البته اندکی بعد از بازگشت اردوغان از قاهره، در فوریه 2024 اعلام شد تابعیت برخی از فعالان اخوانی مقیم ترکیه لغو شده است و آنان بایستی خاک این کشور را ترک کنند. روشن است که چنین تصمیمی که برای غیرفعال کردن اخوانی ­های ساکن ترکیه گرفته شده است، موجب تضعیف بیشتر آنان می­شود و این امر در کنار عدم تمایل مصر برای گفتگو با اخوان، شرایط را برای آنان دشوارتر از گذشته خواهد کرد. به عبارت دیگر، اخوان­ های ساکن ترکیه شاهد آن هستند که وضعیت آنان براساس منافع ترکیه و مصر بر بستر شرایط متغیر منطقه رقم می­خورد، همزمان با آن که دستگیری تعداد زیادی از رهبران و کادر میانی اخوان در مصر و نیز تروریستی اعلام شدن آن در چند کشور منطقه موجب از هم ­گسیختگی تشکیلات شده است و آنان به­دلیل عملکرد سیاسی و اجتماعی پس از انقلاب ژانویه (2011) و به­خصوص یک­ سال ریاست جمهوری مرسی جایگاه گذشته را در جامعه مصر هم ندارند.

بهبود روابط دو کشور گویای روزهای دشوارتر برای اخوانی ­های ساکن استانبول است و ضمن آنکه بر فشارهای موجود بر جماعت می­ افزاید، احتمالا به تعطیلی کامل فعالیت ­های سیاسی آنان در ترکیه می­ انجامد. اگرچه این مسئله موجب قوت گرفتن جناح لندن به رهبری صلاح عبدالحق، قائم مقام فعلی اخوان، خواهد شد، به نظر می ­رسد اخوان ناچار به تداوم سیاست صبر و انتظار است و قدرت چندانی برای اثرگذاری بر روندهای موجود ندارد. البته تاریخ اخوان نشان می­دهد که این گروه تاکنون چندبار از سرکوب ­ها و ایام محنت جان سالم به­در برده است، اما وضعیت منطقه و سنگینی فشارها این ­بار امید کمتری در آنان برای بهبود سریع شرایط ایجاد می ­کند.