تحلیلی بر روابط ایران و ژاپن در پرتو متغیر کلان نظام بین المللی

نویسنده: فهیمه قربانی، پژوهشگر مهمان مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

نفت، مولفه «بنیادین» رابطه ایران و ژاپن از میان سایر عناصر سازنده روابط دو کشور می ­باشد، زیرا ژاپن خواستار نفت و بازار ایران است و ایران نیز به بازار ژاپن برای فروش نفت و تامین کالاهای صنعتی و تکنولوژی علاقمند می ­باشد اما روابط اقتصادی دو کشور با محوریت نفت همواره تحت تاثیر متغیر سوم یعنی متغیر کلان نظام بین ­المللی بوده است. پس از پایان جنگ جهانی دوم، این کشور دارای روابط استراتژیک با آمریکا است و از این رو، متغیر کلان نظام بین­ المللی ـ در نقطه مقابل متغیرهای درون ­ملی و ملی ـ حدود و ثغور روابط اقتصادی دو کشور را تعیین می ­نماید. از سوی جمهوری اسلامی ایران نیز به تحریم­ های آمریکا علیه ایران و تاثیرگذاری آن بر روابط اقتصادی دوجانبه می ­بایست اشاره نمود. در این میان، در شرایط کنونی تحریم ­ها، روابط فرهنگی میان دو کشور و به طور مشخص، تبادلات علمی و آموزشی از نقشی مهم برخوردار است، زیرا عاملی موثر در حفظ و تداوم روابط سیاسی و اقتصادی دوجانبه در شرایط تحریم ­ها می­ باشد.

درخصوص «پیشینه روابط تاریخی و سیاسی» ایران ـ ژاپن باید گفت که سابقه ارتباط دو ملت ایران و ژاپن به قرن ­ها پیش باز می ­گردد. دو کشور از طریق چین و «جاده ابریشم» قرن ­ها با یکدیگر در ارتباط بوده ­اند. در دوره معاصر، آنچه که نام ژاپن را برای نخستین بار در ایران و میان مردم ایران مطرح نمود، جنگ­ های اول ژاپن و روسیه و شکست دادن ارتش روسیه ترازی و درهم شکستن نیروی دریایی این کشور ـ که پس از نیروی دریایی انگلستان بزرگ­ ترین نیروی دریایی جهان بود ـ توسط ژاپن در سال ­های 1904 و 1905م. بود. خبر شنیدن پیروزی ژاپنی ­ها موجب خوشحالی و شگفتی مردم ایران و نیز تحسین ملت ژاپن شد، زیرا آنها به مدت چندین دهه از همسایه شمالی خود در جنگ­ های گوناگون شکست خورده بودند. در واقع، از این دوران بود که علاقه به ژاپن و کنجکاوی درباره آن و آرزوی سرمشق قرار دادن این کشور در ایران (در دوره معاصر) آغاز شد.

اما نقطه شروع روابط رسمی سیاسی دو کشور در فروردین سال 1308ش./اوت 1929 با انعقاد قرارداد دوستی میان دو کشور بود. قبل از آن، دولت ژاپن در سال 1305 یک نمایندگی تجاری در ایران تاسیس کرد و تمایل خود را برای برقراری روابط سیاسی ابراز داشت که مورد استقبال ایران واقع شد. در تیر ماه سال 1309ش./1930م. سفارت ایران در توکیو افتتاح شد. در مهر 1311، عهدنامه دوستی و تجارت و یک پروتکل میان طرفین در تهران به امضاء رسید. روابط دو کشور با وقوع جنگ جهانی دوم در سال 1321 قطع شد. بعد از شکست ژاپن در جنگ جهانی دوم، سفارتخانه ­های دو کشور در تهران و توکیو به ترتیب در سال ­های 1332 و 1333 مجددا بازگشایی و از این تاریخ به بعد، روابط دو کشور گسترش یافت. ژاپن در دوره بعد از انقلاب اسلامی ایران نیز با اعزام نماینده ویژه علاقمندی خود را در زمینه توسعه روابط مجددا اعلام نمود. در اکتبر سال 2000، اولین سفر رئیس جمهور وقت ایران ـ محمد خاتمی ـ به ژاپن بعد از انقلاب اسلامی صورت گرفت. همچنین، شینزو آبه نخست وزیر پیشین ژاپن در خرداد ماه 1398 به عنوان اولین نخست وزیر این کشور پس از انقلاب اسلامی به تهران سفر کرد.

روابط دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران و ژاپن همواره در سطح خوبی قرار داشته است. به طور خلاصه، مهم ­ترین رویدادها در روابط سیاسی و دیپلماتیک دو کشور بدین شرح می ­باشد: دولت ژاپن از آغاز جنگ عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، بی ­طرفی خود را اعلام داشت و از اوایل سال 1983 تلاش کرد تا با میانجی ­گری این جنگ را پایان دهد. در اواسط تیر ماه 1364، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی به طور رسمی به ژاپن سفر کرد که تاثیرات مثبتی بر روابط دو کشور داشت. در سال 1379، رئیس جمهور وقت ایران محمد خاتمی به ژاپن سفر کرد. وی اولین رئیس دولتی بود که از سال 1958 به این کشور سفر و با موری یوشیرو نخست وزیر این کشور گفتگو کرد و ژاپن در مذاکرات برای میدان نفتی آزادگان اولویت بدست می ­آورد. در سال 1383، شرکت اینپکس و شرکت ملی نفت ایران برای توسعه آزادگان توافق کردند. طرف ژاپنی 75 درصد از کل سرمایه ­گذاری 2 میلیارد دلاری را به عهده گرفت، اما بعدا در سال 1389، ژاپن به طور کامل از توسعه میدان نفتی آزادگان عقب­ نشینی کرد.

بعد از امضای برجام در سال 1394 روابط دو کشور گسترش یافت. کیشیدا وزیر امورخارجه وقت ژاپن مجددا در مهر ماه 1394 به همراه مدیران تعداد زیادی از شرکت­ های بزرگ اقتصادی ژاپن به ایران سفر داشت. در خرداد ماه 1398، شینزو آبه نخست وزیر وقت به ایران سفر کرد. در سال 1398، رئیس جمهور وقت روحانی به عنوان رئیس دولت پس از سفر سیدمحمد خاتمی در سال 2000 از ژاپن دیدار کرد. پس از خروج آمریکا از برجام در سال 1397، وزارت امور خارجه ژاپن با صدور بیانیه­ای از برجام حمایت نمود. در 27 دی ماه 1397 نیز مراسم رسمی آغاز نودمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک ایران و ژاپن در توکیو برگزار شد. در جمع­ بندی نهایی آنکه، روابط سیاسی جمهوری اسلامی ایران و ژاپن هیچ­گاه قطع نشده و همواره حفظ شده است.

همان طور که بیان شد، «نفت مولفه حیاتی و اصلی در روابط دو کشور» است. به طورکلی، ایران به عنوان یک کشور مهم منطقه ­ای با موقعیت راهبردی و دارنده منابع غنی انرژی فسیلی همواره مورد توجه سیاستمداران ژاپنی بوده است. می ­توان گفت که منابع نفت و گاز ایران، پیشران اصلی و مهم ­ترین و بنیادین ­ترین عنصر در روابط دو طرف نسبت به دیگر مولفه­ های سازنده رابطه آنها مانند فرهنگ می­ باشد. از همان آغاز و پس از برقراری روابط رسمی میان دو کشور، ژاپن به منظور تامین انرژی مورد نیاز خود بلافاصله به نفت ایران علاقه نشان داد و این علاقمندی همچنان با وجود مشکلات ناشی از تحریم ­ها حفظ شده است. به عبارتی دقیق ­تر، ژاپن به نفت و بازار ایران و ایران نیز به بازار ژاپن برای فروش نفت و تامین کالاهای صنعتی و تکنولوژی علاقمند می ­باشد.

ژاپن در اواسط دهه 1350 به یکی از بزرگ ­ترین واردکنندگان نفت خام ایران تبدیل شد. در این دوره، این کشور به شدت آسیب­ دیده از جنگ جهانی دوم که 40 درصد ظرفیت صنعتی خود را از دست داده بود، هدف اصلی احیای فعالیت ­های تولیدی را دنبال می ­کرد. در سال 1346، حجم روابط تجاری دو کشور بالغ بر 8/605 میلیون دلار شامل 77 میلیون دلار صادرات ژاپن به ایران و 8/528 میلیون دلار واردات ژاپن از ایران و در سال 1356، صادرات ژاپن به ایران به ارزش 93/1 میلیارد دلار و واردات آن از ایران 24/4 میلیارد دلار بود که حاکی از افزایش تقریبا 10 برابری می ­باشد.

اولین هدف ژاپنی ­ها در مواجه با انقلاب اسلامی ایران، حصول اطمینان خاطر درباره تامین نفت خود از ایران بود. با توجه به اهمیت روابط دو کشور، ژاپن با اعزام نماینده ویژه ­ای به ایران در ماه­ های اولیه پس از انقلاب اسلامی، علاقمندی خود را به تحکیم و استمرار روابط دو کشور اعلام کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران، اولین محموله نفتی کشور در 5 مارس به ژاپن صادر شد. طی دهه 1360، موافقت­ نامه­ های گوناگونی در زمینه ­های اقتصادی، صنعتی و کشاورزی میان دو کشور به امضاء رسید. میزان صادرات این کشور به ایران که در سال 1361 معادل 930 میلیون دلار بود، در سال 1368 به حدود 2 میلیارد دلار رسید. طی همین مدت، میزان صادرات ایران به ژاپن کاهش یافت و از تقریبا 5/2 میلیارد دلار به 8/1 میلیارد دلار رسید (تحت تاثیر عامل جنگ ایران و عراق). در سال 1374، صادرات ایران به ژاپن 44/2 میلیارد دلار و صادرات ژاپن به ایران 654 میلیون دلار بود. در سال 2003/1382، توکیو روزانه 683000 بشکه نفت از ایران یا 16 درصد از واردات نفت خام خود را از ایران وارد کرد که بالاترین میزان تجارت پس از انقلاب اسلامی بود. ژاپن پیش از اعمال تحریم ­های نفتی در سال 2012، بیش از 12 درصد از نفت وارداتی خود را از ایران تامین می ­­کرد. پس از اعمال مجدد تحریم­ های آمریکا در نوامبر 2018، شرکت­ های ژاپنی همه واردات نفت از ایران را متوقف کردند و قراردادهای مربوط به صنعت نفت و گاز داخلی ایران را به حالت تعلیق درآوردند.

به طورکلی، روابط اقتصادی ایران و ژاپن همواره تحت تاثیر متغیر سوم یعنی متغیر کلان نظام بین­المللی بوده است؛ بدین معنا که پس از پایان جنگ جهانی دوم، این کشور دارای روابط استراتژیک با آمریکا است و از این رو، می ­توان گفت که متغیر کلان نظام بین ­المللی ـ در نقطه مقابل متغیرهای درون ­ملی و ملی ـ حدود و ثغور روابط اقتصادی دو کشور را تعیین می ­نماید. از سوی جمهوری اسلامی ایران نیز به تحریم­ های آمریکا علیه ایران و تاثیرگذاری آن بر روابط اقتصادی می ­بایست اشاره نمود. به عبارتی، رابطه اقتصادی کنونی زیرسایه تحریم ­ها است.

در مجموع، این موارد حاکی از تاثیر متغیر سوم یعنی روابط راهبردی ژاپن با آمریکا و تحریم­ های آمریکا علیه ایران می ­باشد: تحریم خرید نفت ایران در پی بحران گروگانگیری سفارت آمریکا در تهران و سپس، عدم ادامه تحریم اقتصادی با توجه به آزادی گروگان ­های آمریکایی در بهمن 1359؛ خودداری ژاپن از پرداخت وام توافق شده به ارزش 161 میلیارد ین در سال 1372 (1993) به ایران به منظور اجرای پروژه سد و نیروگاه آبی کارون 4 و کاهش شدید میزان سرمایه ­گذاری در ایران به ویژه در بخش­ های مربوط به انرژی درپی تصویب قانون تحریم ایران و لیبی در کنگره آمریکا و اجرای سیاست مهار دوجانبه علیه ایران و عراق؛ درپی تصویب قطعنامه شورای امنیت در سال 2006، ژاپن سهم خود را از 75 به 10 درصد سرمایه­ گذاری در پروژه توسعه میادین آزادگان کاهش داد و در سال 2010، به طور کامل از پروژه مزبور عقب ­نشینی کرد؛ با اجرایی شدن تحریم ­ها در سال 2012، واردات نفتی ژاپن از ایران 39 درصد کاهش یافت: از 314129 بشکه در روز به 191032 بشکه در روز در همان سال. در 11 ماه اول سال 2013، تجارت نفت 5 درصد دیگر کاهش یافت و به 178139 بشکه در روز رسید.

اجرایی شدن توافق هسته ­ای (برجام) در سال 2016 منجر به از سرگیری تجارت شد. در حالت کلی، صادرات ایران به ژاپن به طور تقریبی 90 درصد شامل نفت خام است و محصولات غیرنفتی گاز مایع پروپان و بوتان، مخلوط هیدروکربورها، پسته، خاویار، فرش و صنایع دستی را شامل می ­شود. واردات ایران از ژاپن نیز شامل ماشین آلات، آهن، فولاد، لوازم الکترونیک، خودرو، قطعات خودرو، انواع لوله، توربین­های گازی، کمپرسورها و غیره بوده است. در ژوئن 2016، واردات نفت ژاپن از ایران به 275000 بشکه در روز رسید که تقریبا سه برابر میزان سال 2015 بود. طبق گزارش نظارت پیچیدگی اقتصادی، در سال 2017 تجارت ژاپن با ایران تقریبا 05/4 میلیارد دلار بود. ژاپن 23/3 میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرد که 98 درصد نفت خام بود. ژاپن نیز به نوبه خود 851 میلیون دلار کالا به ایران صادر کرد که عمدتا خودرو، ماشین آلات، فلزات، مواد شیمیایی و مواد معدنی غیرفلزی بود. اما خروج ترامپ از برجام در سال 2018، تاثیر مهمی را بر صادرات نفتی ایران به ژاپن داشته است. واردات نفت خام از ایران توسط ژاپن میان سپتامبر 2018 و مارس 2019، 33 درصد کاهش یافت. در مارس 2019، پالایشگاه­ های ژاپن درنهایت همه واردات نفتی خود از ایران را متوقف کردند. به طورکلی، پس از اعمال مجدد تحریم­ های آمریکا در نوامبر 2018، شرکت ­های ژاپنی همه واردات نفت از ایران را متوقف کردند و قراردادهای مربوط به صنعت نفت و گاز داخلی ایران را به حالت تعلیق درآوردند. البته، می ­بایست گفت که ژاپن برای کاهش وابستگی به واردات نفت، استفاده از منابع تجدیدپذیر، اقتصاد سبز و کربن صفر تلاش می ­کند و مبادی تامین انرژی فسیلی خود را نیز متنوع نموده است.

شایان ذکر است که در سال 2020، ژاپن 6/62 میلیون دلار به ایران صادرات داشت. عمده ­ترین محصولاتی که ژاپن به ایران صادر کرد، تجهیزات اشعه ایکس (1/13 میلیون دلار)، وسایل پزشکی (7/12 میلیون دلار) و صفحات عکاسی (69/8 میلیون دلار) است. طی 25 سال گذشته، صادرات ژاپن به ایران با نرخ سالانه 96/8 درصد کاهش یافته و از 654 میلیون دلار در سال 1995 به 6/62 میلیون دلار در سال 2020 رسیده است. در سال 2020، ایران 3/33 میلیون دلار به ژاپن صادر کرد. عمده­ ترین محصولاتی که ایران به ژاپن صادر کرد، فرش­ های گره ­دار (20 میلیون دلار)، دانه­ های ادویه ­ای (24/5 میلیون دلار) و میوه­ های گرمسیری (42/2 میلیون دلار) بود. طی 25 سال گذشته، صادرات ایران به ژاپن با نرخ سالانه 8/15 درصد کاهش یافته و از 44/2 میلیارد دلار در سال 1995 به 3/33 میلیون دلار در سال 2020 رسیده است.

به عنوان جمع ­بندی نهایی آنکه، منابع نفت و گاز ایران، پیشران اصلی و مهم ­ترین و بنیادی ­ترین عنصر در روابط دو طرف نسبت به دیگر مولفه ­های سازنده رابطه آنها مانند فرهنگ می ­باشد. از همان آغاز و پس از برقراری روابط رسمی میان دو کشور، ژاپن به منظور تامین انرژی مورد نیاز خود بلافاصله به نفت ایران علاقه نشان داد و این علاقمندی همچنان با وجود مشکلات ناشی از تحریم ­ها حفظ شده است. به عبارتی دقیق ­تر، ژاپن به نفت و بازار ایران و ایران نیز به بازار ژاپن برای فروش نفت و تامین کالاهای صنعتی و تکنولوژی علاقمند می ­باشد. در مارس 2019، پالایشگاه ­های ژاپن در نهایت همه واردات نفتی خود از ایران را متوقف کردند. به طورکلی، پس از اعمال مجدد تحریم­ های آمریکا در نوامبر 2018، شرکت ­های ژاپنی همه واردات نفت از ایران را متوقف کردند و قراردادهای مربوط به صنعت نفت و گاز داخلی ایران را به حالت تعلیق درآوردند؛ اما در شرایط کنونی تحریم ­ها، روابط فرهنگی میان دو کشور و به طور مشخص، تبادلات علمی از نقشی مهم برخوردار است، زیرا عاملی موثر در حفظ و تداوم روابط سیاسی و اقتصادی دوجانبه در شرایط تحریم­ ها می ­باشد.