بازی راهبردی کریدورها

نویسنده: سید حسین موسوی، رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

در حاشیه اجلاس سران گروه بیست در دهلی نو از یک کلان پروژه بین ­المللی رونمایی شد، طرح یک گذرگاه اقتصادی که هند را در مقام یک تولید کننده کالا و وارد کننده انرژی به خاورمیانه و سپس به اروپا متصل می­ کند، پروژه­ ای که بنادر دریایی هند را از طریق شبه جزیره عربستان و احتمالا اردن و اسرائیل به بنادر اروپایی در یونان، ایتالیا، فرانسه و هلند پیوند خواهد داد. بر اساس نقشه ­ای که نخست وزیر اسرائیل ذوق زده آن را به نمایش گذاشت، احتمالا بندر حیفا در اسرائیل نیز سر پل اتصال خاورمیانه به اروپا خواهد شد. کشورهایی که یادداشت تفاهم این گذرگاه را در دهلی نو زیر نظر جو بایدن رئیس جمهور آمریکا امضا کردند عبارت بودند از ایالات متحده آمریکا، هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ایتالیا، آلمان، فرانسه و نماینده­ ای از اتحادیه اروپا. این طرح که از سوی بایدن اعلام شد بدون اشاره به رقابتی که غرب با چین بر سر طرح عظیم "یک راه یک کمربند" دارد، به عنوان یک اقدام تاریخی تلقی شد. روشن است که این کریدور واکنشی هندی- غربی در تقابل با پروژه چین است. کشور چین فقط در پاکستان برای گشودن این کریدور از مرزهای چین به بندر گوادر در پاکستان 56 میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده است تا از طریق خاورمیانه غربی راهی به اروپا باز کند.

گذرگاه هندی - غربی به گفته کارشناسان شامل توسعه شبکه ­ای از بنادر در خاورمیانه و اروپا، راه آهن و جاده، خطوط انتقال برق و کابل­ های انتقال داده ­ای دیجیتالی و نیز هیدروژن خواهد بود. مودی نخست وزیر هند پس از پایان نشست سران کشورهای عضو گروه 20 به محمد بن سلمان ولیعهد عربستان گفت: «ما با هم شروعی تاریخی را با ایجاد یک کریدور اقتصادی رقم زده ­ایم. وی افزود؛ این کریدور نه تنها دو کشور هند و عربستان را به هم متصل می­کند، بلکه همکاری اقتصادی و اتصال دیجیتالی بین آسیا، خاورمیانه و اروپا را ممکن می ­سازد.» رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا نیز از آن به عنوان پل سبز و دیجیتالی بین قاره ­ها و تمدن­ ها یاد کرد. ظاهرا در این طرح ایجاد یک شبکه حمل هیدروژن از دبی در امارات و جده در عربستان به بندر اسرائیلی حیفا و سپس انتقال آن به بنادر اروپایی نیز پیش ­بینی شده است. ماکرون هم ابراز امیدواری کرده است که بندر مارسی در فرانسه بتواند سر پل این پروژه در اروپا باشد، به همین خاطر نیز در اظهاراتش تخصص شرکت ­های فرانسوی در زمینه حمل و نقل و انرژی را به رخ کشیده است. شایان ذکر است که هند شریک اول تجاری امارات و یکی از مهم ­ترین شرکای عربستان است که در سال گذشته میلادی حجم مبادلات تجاری آن با عربستان 8/42 میلیارد دلار بوده است. البته روابط تجاری چین و عربستان نیز در حد بالایی است، در سال 2022 میلادی حجم این روابط بالغ بر 65 میلیارد دلار بوده است، این در حالی است که چین بزرگترین خریدار نفت خام از عربستان است. در هر حال به نظر می­رسد شبه جزیره عربستان برای تجارت شرق آسیا، اروپا و آفریقا اهمیت زیادی پیدا کرده است.

دو روز پیش از اعلام طرح از سوی بایدن، سخنگوی وزارت خارجه چین اعلام کرده بود، به زودی در ماه اکتبر حدود 90 کشور در سومین کنفرانس ابتکار "یک راه یک کمربند" چین در پکن شرکت خواهند کرد.

ظاهرا عدم شرکت شی جین پینگ در کنفرانس سران 20 هم به رقابت پنهان موجود مرتبط دانسته شده است. چین و هند به عنوان دو تولید کننده قدرتمند آسیایی در تلاشند گوی رقابت را در رسیدن به قاره سبز سریع ­تر از دیگری از آن خود کنند و به همین خاطر در پس پرده نیز رقابت ­های سخت، پیچیده و گاه غیر مستقیم در جریان است. مثلا همان­گونه که چینی ­ها برای افزایش امنیت کریدور مورد نظر خود توانستند عربستان و ایران را به هم نزدیک کنند، گفته می­شود هندی ­ها نیز تلاش فراوانی برای رفع کدورت ­های میان عربستان و آمریکا انجام داده ­اند تا عربستان را به این طرح متمایل کنند. اگر چه دوستان عرب عربستان نظیر عراق و مصر از این طرح ابراز ناخشنودی کرده­ و گفته ­اند قرار بوده است عربستان ما را در کریدور اروپایی شریک کند و نه آنکه ما را دور بزند و از طریق اسرائیل راه باز کند. بن سلمان در پاسخ به این نارضایتی ­ها گفته است که موضوع همچنان در دست بررسی است. ظاهرا عربستان همچنان نسبت به دو گزینه کریدور چینی و هندی تصمیم قاطعی برای انتخاب و ترجیح یکی بر دیگری نگرفته است.

نتانیاهو خود را شریک اصلی این طرح می­داند. او اظهار کرده است که بارانداز اصلی این کریدور به اروپا، اسرائیل خواهد بود. او امضای این یادداشت تفاهم را نشانه ­ای از خاورمیانه جدید دانسته است. نتانیاهو گفته است ماه ها قبل آمریکا برای مشارکت در این پروژه از اسرائیل دعوت کرده و او از آن زمان تا کنون تماس­ های دیپلماتیک گسترده ­ای برای بازاریابی بندر حیفا داشته است. او این طرح را بزرگترین همکاری در تاریخ اسرائیل می ­خواند. همچنان­که ذکر شد آمریکا برای آنکه اسرائیل را در این پروژه مشارکت دهد و چین را از سر راه دور کند، فشارهای زیادی را بر عربستان و نیز پاکستان وارد کرده است. پاکستانی ­ها می­گویند آمریکا به صورت غیر مستقیم صندوق بین ­المللی پول را وادار کرده است که از طریق فشار در پرداخت بدهی­ ها، پاکستان را از ابتکار گذرگاه چینی خارج کند.

نخست وزیر ایتالیا نیز اعلام کرد از آنجا که در این کریدور نقش مقصد را دارد، از ابتکار "یک کمربند یک جاده "چین خارج خواهد شد، اما همچنان روابط دوستانه خود را با پکن حفظ خواهد کرد. از سوی دیگر به نظر می­ رسد که آمریکا نمی ­خواهد ایران نیز در مسیر این کریدورها قرار گیرد و برای محدود کردن نقش چین و نیز ایران علاوه بر ایجاد کریدورهای موازی در صدد است کلیه راه ­های چین را به مقصد اروپا ببندد. از جمله احتمال عبور کریدور از ایران به عراق و سوریه را از طریق کنترل مرزهای شرق فرات ناامن کند. از آنجا که ترکیه نیز در بازی جدید کریدورها نقشی پیدا نکرد، اردوغان واکنش تندی نشان داد و تلویحا گفت بدون وجود ترکیه اساسا کریدوری نخواهد بود.

غایب بزرگ دیگر اجلاس سران 20، پوتین بود. اگرچه روسیه از بیانیه اجلاس درباره اوکراین ابراز رضایت کرد، اما روس ­ها نیز خود را سر پل اصلی آسیا به اروپا می­دانند. تمام تلاش روسیه بر الحاق بخشی از خاک اوکراین و کریمه به خاک خود، گشودن کریدوری است که از سین کیانگ در چین آغاز و از مغولستان و از طریق روسیه به اروپا می­رسد. بدین ترتیب به نظر می­رسد، مدعیان کریدور گشایی تعدادشان زیاد شده است و گزینه ­های مختلفی همچنان بر روی میز قرار دارد. جالب ­ترین بخش سناریوهای کریدورها، حضور آمریکاست. بدیهی است آمریکا ارتباط سرزمینی با کریدورهای آسیایی، اروپایی و حتی آفریقایی نخواهد داشت، اما خود را بخشی از راهبرد قلمداد کرده است. برخی صاحبنظران گفته ­اند نوعی تغییر دیدگاه نسبت به مسائل خاورمیانه در دولتمردان آمریکایی به ویژه پس از کنار کشیدن از دادن تضمین­های امنیتی به هم ­پیمانان خود نظیر عربستان و دیگر کشورهای عربی برای سپردن حفظ امنیت این کشورها به خودشان ایجاد شده است. دور شدن عربستان از آمریکا و نزدیک شدن به روسیه، چین و ایران نیز در پاسخ به این رویکرد بود، اما اینک آمریکا در قالب رویکرد دیگری بازگشته است. توافق ابراهیم در سال 2020 میان اسرائیل و چند کشور عربی و تلاش برای وارد کردن عربستان به این توافق به عنوان مهم ­ترین حلقه مفقوده بوده و اخیرا نیز مدیریت گذرگاه­ های اقتصادی منطقه حاکی از آن است که رویکرد آمریکا به گفته یکی از مشاوران شورای روابط خارجی این کشور از معماری امنیتی به معماری اقتصادی در حال تغییر است. به گفته مشاور مزبور جنگ ­های پی در پی، تحریم ایران و جنگ علیه تروریسم، مداخله­گری در افغانستان، عراق و سوریه فاقد دستاوردهای جدی بوده است. اما اینک مهار چین و تلاش برای ادغام اقتصادی منطقه خاورمیانه با شراکت اسرائیل در دستور کار قرار گرفته است. بدیهی است برای تحقق چنین راهبردی نیاز است که جمهوری اسلامی ایران و مساله فلسطین نتواند برای فضای جدیدی که در دست اجراست، مزاحمتی ایجاد کند.

در واقع پیشبرد سیاست گام به گام با جمهوری اسلامی ایران و تلاش برای ایجاد دو دولت در سرزمین­ های اشغالی از جمله این راه حل­ هاست. گشودن کریدورهای اقتصادی ظاهرا می­تواند به کشورهای منطقه، انگیزه صلح و ثبات را بدهد و بازیگران جاه طلب و ثروتمند عربستان، امارات و قطر هم می­توانند سرمایه لازم کار را فراهم کنند.

آنچه مسلم است تا تحقق چنین رویاهایی هنوز راه درازی باقی است. بازیگران قدرتمندی نظیر چین و روسیه همچنان حرف ­هایی برای گفتن دارند. بازیگران منطقه­ ای نظیر جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، عراق نیز برنامه ­های خود را دارند. این بازی راهبردی رقابت بر سر کریدورها به سادگی به نتیجه نمی ­رسد، بویژه آنکه این گذرگاه ­ها قرار است از سرزمین­­های خاورمیانه­ای عبور کنند، لذا هرگونه ناامنی می­تواند کل پروژه­ ها را به خطر اندازد و آسیب ­های جدی وارد کند.

می ­توان افزود هنوز پرونده کریدور ایران، عراق و سوریه باز است و مسکو همچنان نیاز دارد که کریدور شمال - جنوب از چاه بهار به بندر استراخان در دریای خزر گشوده شود و ترکیه همچنان خود را قطب ترانزیت کالا و خطوط لوله های نفت و گاز به جنوب و شرق اروپا می­ داند.

عربستان و قطر همچنان در حال بررسی خطوط لوله نفت و گاز به عراق، ترکیه و اروپا هستند. در صورت جایگزینی کریدور هندی- غربی از طریق شبه جزیره عربستان با کریدور چین در همین مسیر، احتمالا چینی­ ها هم به جمهوری اسلامی ایران نیاز بیشتری خواهند داشت، حتی جو بایدن نیز به تحقق سریع طرح جدید خوش­ بین نیست، او در اظهاراتش گفته است که این طرح پتانسیل عظیمی دارد، اما دقیقا نمی­دانم چقدر طول می ­کشد. رقابت استراتژیک بر سر گشودن گذرگاه­ های اقتصادی از شرق به غرب بازی پایان یافته­ ای نیست. بازیگران مهم گزینه ­های خود را دارند، اما اینکه کدام کریدورها راه عبور را برای صدها میلیون تن کالا و خطوط انرژی سریع ­تر و امن ­تر باز کند، به متغیرهای بسیاری وابسته است که به میزان سرمایه گذاری و برقراری امنیت و صلح موجود در آن ارتباط می ­یابد. اما در حال حاضر یک موضوع مشخص است و آن اینکه بازیگرانی که به بازی وارد نشوند انگیزه ­ای برای همراهی نخواهند داشت.

جهت ارجاع علمی: سید حسین موسوی، « بازی راهبردی کریدورها»، فصلنامه خاورمیانه، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1402/7/10