چشم انداز همکاری اقتصادی عربستان و اسرائیل

نویسنده: مهدی فقیه، عضو گروه روندهای فکری

شبکه «آی۲۴ نیوز»اسرائیل روز جمعه ۱۷ شهریور، با انتشار گزارشی از حضور نخستین هیات تجاری اسرائیل در شهر دمام عربستان سعودی خبر داد. این خبر در حالی منتشر می‌ شود که تلاش‌ های دیپلماتیک با میانجی گری ایالات متحده آمریکا برای برقراری رابطه میان تل آویو و ریاض در ماه‌های اخیر دوچندان دنبال می‌شود. هیات‌های دیپلماتیک آمریکایی در یک سال گذشته بارها در خاورمیانه حضور یافته‌اند. همزمان با سفر نمایندگان دیپلماتیک اسرائیلی به واشنگتن درهفته گذشته، یک هیات از نمایندگان تشکیلات خودگردان فلسطینی هم به عربستان سعودی سفر کرد آی۲۴ می‌گوید سفر هیات تجاری اسرائیل به عربستان سعودی، گام دیگری از چشم‌ انداز خلق یک خاورمیانه نوین است.

چرخش های نظم منطقه ای

اشغال نظامي عراق در 2003، منجر به خلأ قدرت منطقه ‌اي شد. ايران چاره ‌اي جز پر كردن خلأ منطقه ‌اي نداشت. چنين فرايندي نقش منطقه‌اي ايران را ارتقاء داده و زمينه شكل‌گيري تضادهاي بيشتر در فضاي منطقه ‌اي را اجتناب ‌ناپذير ساخته است. واقعيت ‌هاي موجود بيانگر آن ‌‌است كه ریشه‌ های جنگ و منازعه موجود دارای ابعاد ژئوپليتيك، هويتي و بين ‌المللي است. از 2003 به بعد و به ‌ویژه پس از 2011 و بهار عربی خاورمیانه که تا آن ‌‌زمان همواره دارای دو قطب محافظه کار- انقلابی (مترقی) بود سه ‌قطبی شد. محور اول را کشورهای محافظه‌کار به رهبری عربستان سعودی که خواهان حفظ وضع موجود هستند، تشكيل مي­ دهد. محور دوم شامل ‌گروه‌هاي عربی - اخوانی است که از سوی ترکیه و قطر پشتیبانی می‌شود. ترکیه تا پیش از روی کار ‌‌‌‌‌آمدن «رجب طیب اردوغان» سیاست «تنش صفر با همسایگان» را دنبال می‌کرد و بیشتر به دنبال پیوستن به اتحادیه اروپا بود ولی با روی کار ‌‌‌‌‌آمدن «حزب عدالت و توسعه» به رهبری اردوغان محیط عملیاتی سیاست خارجی ترکیه به خاورمیانه تغییر کرد و این کشور فعالانه در منازعات منطقه ‌ای شرکت می‌کند و از جنبش‌ هایی با رویکرد «اخوان المسلمین» به همراه قطر پشتیبانی می‌کند.

محور سوم بر اساس رويكرد و انديشه مقاومت تفسير مي­ شود. درباره محور مقاومت رويكردهاي متفاوتي وجود دارد. برخي اعتقاد دارند كه محور مقاومت عامل اصلي ارتقاء قدرت ايران در منطقه است. برخي ديگر انگاره ديگري را مطرح نموده و از مفهوم «سياست انزوا» بهره مي­ گيرند. با وقوع انقلاب 57 ایران از بلوک محافظه‌ کار در منطقه خارج و به بلوک انقلابی وارد شد، به‌ویژه که حمایت از نهضت ‌های آزادی ‌بخش را جزو وظایف خود می‌دانست. با تحولات پس از بهار عربی ایران توسط نفوذ منطقه ‌ای خود را گسترش دهد، اما این گسترش پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس در وضعیت حفظ وضع موجود قرار گرفت.در چنین شرایطی بلوک محافظه‌ کار منطقه در مقابل اقدامات ایران، عادی‌‌‌سازی روابط با اسرائیل را در دستور کار خود قرار دادند که این امر حضور اسرائیل را در کشورهای عربی خلیج ‌فارس در پی داشت.

از سوی دیگر آمریکا به عنوان بازیگر فرا منطقه ای استراتژی سیاست خاورمیانه ای خود را برمبنای «موازنه فرا ساحلی» تنظیم کرد و اولویت خود را در سیاست خارجی بر منطقه جنوب شرقی آسیا و چین متمرکز کرده است. این امر در کنار موفقیت حکومت سوریه در تثبیت نسبی فضای سیاسی، پایان التهابات سیاسی ناشی از «بهار عربی» و بر طرف شدن تهدید «داعش» زمینه را برای دگرگونی در منطقه خاورمیانه فراهم کرد.

چرخش اصلی با مرگ پادشاه سابق عربستان «ملک عبد الله» و روی کار آمدن«سلمان بن عبدالعزبز» و ولیعهدی فرزندش «محمد بن سلمان» روی داد. این جا به جایی باعث تحول در ساختار سیاسی عربستان و همچنین سیاست خارجی این کشور شد، بن سلمان در سیاست خارجی عربستان سعی کرد با سایر قطب های قدرت در نظام بین الملل(چین و روسیه) وارد تعامل جدی شود و تنها بر آمریکا تکیه نکند و مستقل تر عمل کند (سفر اخیر آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات ‌متحده، به عربستان و دیدار با مقامات این کشور در همین راستا و برای تاثیر گذاری بر سیاست خارجی ریاض صورت گرفت). در عین حال برنامه های بلند پروازانه توسعه را دستور کار قرار داد. اکنون مشاهده می کنیم که اکثر کشورهای منطقه برنامه های توسعه ای خود را دنبال می کنند، سیاست خارجی این کشورها سیاست خارجی توسعه گرا است.

در مقطع زمانی کنونی ساختار سیاسی داخلی اکثر کشورهای عربی اقتدارگرا و در عین حال توسعه محور است بر همین اساس تلاش می کنند تا تنش در روابط با همسایگان به حداقل برسد و از مداخله در امور داخلی همدیگر پرهیز کنند تا بهتر بتوانند برنامه های توسعه خود را پیش ببرند. همزمان با گزارش «آی۲۴ نیوز» مجله «اکونومیست»،شماره جدید خود را به «خاورمیانه جدید» اختصاص داده است؛ خاورمیانه‌ ای که به جای گرفتار شدن در تضاد ایدئولوژیک، بر رشد اقتصادی متمرکز خواهد بود.

فن آوری محور همکاری

از جمله پروژه های بلند پروازنه عربستان سعودی احداث شهر «نئوم»است،پروژه «نئوم» برای نخستین‌ بار توسط محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در سال ۲۰۱۷ مطرح شد؛ مقصد جدید گردشگری که در ساحل دریای سرخ عربستان در حال ساخت است و بخشی از چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی با هدف تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور و کاهش وابستگی به نفت است. نئوم به عنوان یک شهر آینده ‌نگر با وسعت حدود ۲۶هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع، ۱۰۰ درصد از انرژی ‌های تجدیدپذیر بهره می‌برد و توسط هوش مصنوعی اداره می‌شود و قرار است میزبان شهرهای هوشمند، بنادر تجاری، استراحتگاه‌ های مجلل، مراکز تحقیقاتی، مکان‌های ورزشی و تفریحی و جاذبه ‌های گردشگری باشد.

در میان کشورهای منطقه اسرائیل در حوزه «هوش مصنوعی»، فناوری اطلاعات(IT) تراشه و حوزه سایبری دارای مزیت نسبی است. براساس گزارش موسسه آمریکایی «سی بی اینسایت» (CB Insights) اسرائیلی‌ها بعد از آمریکا دومین صادرکننده بزرگ محصولات و خدمات سایبری دنیا محسوب می‌شوند و بیش از ۲۰۰ شرکت و موسسه تحقیقاتی اسرائیل در زمینه ابداع فناوری ‌های دفاع سایبری و حفظ امنیت سایبری فعالیت می‌کنند، همچنین در ماه های گذشته خبر سرمایه‌گذاری ۲۵ میلیارد دلاری اینتل، شرکت آمریکایی تولیدکننده تراشه، در یک کارخانه جدید در اسرائیل منتشر شده است.

چالش های پیش رو

فلسطین

پیش از سفر هیات تجارتی اسرائیل به عربستان، هیاتی از مقامات تشکیلات خودگردان فلسطین روز چهارشنبه این هفته با مقامات سعودی در ریاض دیدار کرد و قرار بود با یک مقام آمریکایی که به عربستان سفر کرده نیز ملاقات کند.عربستان به دلیل موقعیت سیاسی و مذهبی عربستان هم در جهان اسلام و هم در بین کشورهای عربی نمی تواند نسبت به وضعیت فلسطین بی تفاوت باشد و این عامل مهمی در برقراری سیاسی روابط بین عربستان و اسرائیل است. بنابر آنچه در رسانه ها منتشر شده فلسطینی ها خواهان آن هستند که بخش‌هایی از کرانه باختری که در حال حاضر تحت کنترل کامل اسرائیل است (معروف به منطقه C بر اساس توافق‌نامه‌های صلح اسلو در دهه ۱۹۹۰) به تشکیلات خودگردان فلسطین منتقل شود؛ رشد شهرک ‌سازی اسرائیل در کرانه باختری متوقف شود؛ حمایت مالی عربستان از تشکیلات خودگردان، که از سال ۲۰۱۶ کند و سه سال پیش به طور کامل متوقف شد، به میزان حدود ۲۰۰ میلیون دلار در سال از سر گرفته شود؛ کنسولگری آمریکا در شرق بیت‌المقدس که به منزله نمایندگی دیپلماتیک آمریکا برای فلسطینیان است و در دولت دونالد ترامپ تعطیل شده بود بازگشایی شود؛ مذاکرات اسرائیل و فلسطینیان با میانجیگری آمریکا از جایی که در زمان جان کری، وزیر امور خارجه وقت آمریکا در سال ۲۰۱۴ متوقف شد از سر گرفته شود.

بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، در ابتدای ماه گذشته میلادی تاکید کرد: هرگز کشور فلسطین در کنار "اسرائیل" تشکیل نخواهد شد و مخالفت قاطع خود را با تشکیل کشور مستقل فلسطین اعلام کرد. بنیامین نتانیاهو با اشاره به اینکه هرگز کشور فلسطین در کنار "اسرائیل" تشکیل نخواهد شد، تاکید کرد که هیچ وقت تهدیدی را که امنیت تل آویو را به خطر بیاندازد، نمی‌پذیرد. این اظهارات در حالی بیان می‌شود که برخی منابع مدعی شده بودند که عادی‌ سازی احتمالی روابط عربستان و رژیم صهیونیستی شامل ارائه تسهیلات و امتیازاتی به فلسطینیان خواهد بود. نتانیاهو در پاسخ به سوالی پیرامون امتیازات احتمالی به فلسطینیان در صورت عادی‌سازی روابط با عربستان گفت که هرگز با چیزی که به ضرر امنیت "اسرائیل" باشد، موافقت نخواهد کرد. او عنوان کرد که تنها راهی که بتوان به توافق صلح نهایی با فلسطینیان در آینده دست یافت، این است که رژیم صهیونیستی همچنان قدرت برتر منطقه باشد، در غیر اینصورت این رژیم فروپاشیده و نابود خواهد شد. این اظهارات در کنار سخنان، تامیر پاردو رئیس سابق آژانس اطلاعاتی اسرائیل (موساد) که روز چهارشنبه، ۱۵ شهریور (۶ سپتامبر)، در گفتگو با خبرگزاری آسوشیتدپرس گفته است که اسرائیل در حال اجرای نظام آپارتاید در کرانه باختری است، به خوبی نشان دهنده رویکرد دولت اسرائیل نسیت به وضغیت فلسطینیان است.

برنامه اتمی عربستان

عربستان سعودی سال ۲۰۱۱، متأثر و نگران از برنامه هسته ‌ای ایران و ناتوانی احتمالی بین ‌المللی در مهار و محدودسازی آن، اعلام کرد که قصد دارد در ۲۰ سال آینده با صرف ۸۰ میلیارد دلار ۱۶ نیروگاه اتمی بسازد، نیروگاه ‌هایی که باید بیست درصد نیاز برق عربستان را تأمین کنند. ایجاد راکتورهای هسته‌ای کوچک جدید برای شیرین‌سازی آب دریا هم بخشی از این پروژه اعلام شد.

گام بعدی عربستان در حوزه انرژی هسته ای در سال گذشته(ژانویه2023) برداشته شد؛ شاهزاده عبدالعزیز بن سلمان، وزیر انرژی عربستان اعلام کرد: «عربستان سعودی قصد دارد از معادن اورانیوم خود برای توسعه صنعت انرژی هسته‌ ای استفاده کند.» وزیر انرژی عربستان این سخنان را در حاشیه یک اجلاس مرتبط با صنعت و معدن در ریاض اظهار داشته بود و به معنی حرکت عربستان سعودی برای ایجاد«چرخه سوخت هسته ای» است.

باید توجه داشت به غیر از ایران تنها کشوری که در حال حاضر در حوزه خلیج فارس دارای نیروگاه هسته ‌ای است، امارات متحده است. پیمانی که امارات در سال ۲۰۰۹ با آمریکا بست، نگرانی درباره این‌که این کشور به راه غنی‌سازی اورانیوم یا بازفرآوری پلوتونیوم ناشی از فعالیت نیروگاه ‌ها برود چندان موضوعیت ندارد. بنا بر پیمان منعقده میان واشینگتن و ابوظبی، امارات از یک سو پروتکل الحاقی پیمان منع گسترش سلاح‌ های هسته ‌ای را امضا کرده که نظارت‌ها و بازدیدهای سرزده و فوری آژانس اتمی را ممکن می‌کند و از دیگر سو ضمانت داده است که از غنی‌سازی اورانیوم و بازیافت پلوتونیوم صرف‌نظر کند.

اما عربستان سعودی تا کنون «پروتکل الحاقی» را امضا نکرده و همین امر از دیرباز جزو موضوعات مورد اختلاف بین عربستان و آمریکا بوده به نحوی که در سال2019 «ریک پری» وزیر وقت انرژی آمریکا در یک جلسه استماع کنگره گفته که همکاری‌ هسته‌ای این کشور با عربستان سعودی منوط به موافقت ریاض با اجرای پروتکل الحاقی است.

از آنجایی که آمریکا به حفظ موجودیت اسرائیل متعهد است، در مورد غنی سازی ملاحظات خود را دارد به نحوی که جو بایدن اعلام کرده «ایالات متحده، غنی سازی 90 درصدی را اقدامی در جهت ساخت یک سلاح هسته ای در نظر خواهد گرفت و بر این اساس پاسخ خواهد داد.» البته این سخنان در مورد پرونده هسته ای ایران است اما نشان می دهد که میزان غنی سازی تا چه حد برای آمریکا مهم است. از سوی دیگر اسرائیل در اقدام علیه برنامه هسته ای سایر کشورهای منطقه در صورت لزوم به تنهایی عمل می کند.

چشم انداز آینده

نظريه‌ پردازان همگرايي عموما تلاش دارند تا تحولات منطقه ‌اي را براساس ساخت‌ها و نهادهاي سياسي شكل‌ گرفته تبيين نمايند. در حالي كه انديشه‌ هاي رئاليستي رويكرد متفاوتي را درباره معادله قدرت ارائه مي‌دهد. مبانی نظری چنین رویکردی را باید در نظریات کارکردگرایان و نو کارکردگرایانی چون «دیوید میترانی» و «ارنست هاس» جستجو کرد. یکی از مفاهیم مورد استفاده هاس، «سرایت» یا «سرریزی» است. رويكرد افراد ياد شده بيانگر اين واقعيت است كه روندهاي سياسي و اقتصادي كشورها بر يكديگر تأثير به جا مي‌گذارند. البته در نظریات نو کارکردگرایان سه مولفه اراده سیاسی، جهت گیری سیاسی و اهداف امنیتی در حرکت بازیگران به سمت همکاری برجسته می شود. با توجه به آنچه گفته شد چالش های زیادی در در مسیر روابط عربستان سعودی و اسرائیل وجود دارد.

جهت ارجاع علمی: مهدی فقیه، « چشم انداز همکاری اقتصادی عربستان و اسرائیل»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1402/6/22