موانع و امکانات روابط روسیه و شورای همکاری خلیج فارس

نویسنده: سید حسین موسوی، رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

ششمین نشست وزیران شورای همکاری خلیج فارس و روسیه در دهم ژوئن 2023 در مسکو برگزار شد. هدف از این نشست تقویت و توسعه روابط بین روسیه و کشورهای شورای همکاری عنوان شد و طرفین اعلام کردند که بر همکاری در موضوعات منطقه­ ای و بین ­المللی متمرکز بوده ­اند.

مساله هم سویی روسیه با شورای همکاری خلیج فارس در موضوع جزایر سه­گانه مهمترین حاشیه این نشست بود. واکنش جمهوری اسلامی ایران در این باره صریح و روشن بود. برخی از مقامات ایرانی تلویحا از سادگی روس ­ها سخن گفتند و بر ابدی بودن حاکمیت ایران بر جزایر سه­گانه تاکید کردند. روس ­ها اگرچه تلاش کردند در گفتگو با طرف ایرانی فضا را آرام کنند، اما این برخورد آنان نشان داد آنگاه که مساله منافع در میان باشد، حسن رابطه نیز می ­تواند تحت ­الشعاع منافع قرار گیرد. بنظر می­رسد روس­ ها نیز همانند چینی­ ها درک درستی از مسائل غرب آسیا ندارند و گمان می ­برند داشتن روابط خوب با جمهوری اسلامی ایران می­تواند مانع از واکنش تند مقامات کشورمان با چنین اموری باشد. تجربه نشان داده است جمهوری اسلامی ایران چنین مواضعی را به خاطر می ­سپارد و به موقع به آن پاسخ مناسب خواهد داد. در این نشست مسائل مهم دیگری نیز مورد توجه بوده است که ذیلا به آن اشاره می­شود.

شورای همکاری متشکل از 6 کشور عربستان، بحرین، امارات متحده، کویت، عمان و قطر است. اگرچه نشست های منظمی از سالیان گذشته میان روسیه و اعضای شورای همکاری برگزار شده اما نشست اخیر که با هدف گفتگوهای راهبردی انجام شد، از اهمیت بیشتری برخوردار بود زیرا بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و بهبود روابط عربستان با جمهوری اسلامی ایران، عراق و یمن فضای تازه ­ای را در این گفتگوها ایجاد کرد. شایان توجه است کشورهای عربی بویژه امارات و عربستان در جنگ اوکراین چندان به تحریم غرب علیه روسیه پایبند نبودند و همچنان به ارتقاء سطح روابط خود با روسیه استمرار بخشیده­ اند.

اگرچه از نظر نخبگان سنتی روسیه، کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس به اردوگاه غرب تعلق دارند و تعهدات استراتژیک آنان با غرب، تعامل روسیه با این کشورها را محدود می­کند اما کارشناسان موسسه شرق شناسی آکادمی علوم روسیه به رهبری ویتالی ناومکین که خود کارشناس کهنه کار روابط روسیه با اعراب است، معتقدند که باید در این دیدگاه تجدید نظر کرد. او در این فرآیند با توجه به شرایط موجود از پرورش نسلی از نخبگان عربی - روسی سخن می­گوید که فضای تازه ای را در روابط با جهان عرب ایجاد خواهند کرد. از سوی دیگر دایره روابط روسیه و خلیج فارس تا کشورهای آسیای مرکزی ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ترکمنستان و حتی آذربایجان امتداد دارد. در همان حال پاکستان و افغانستان را نیز نباید از نظر دور داشت. عربستان، امارات و قطر در این کشورها صاحب نفوذ و منافع هستند. ضمن آنکه پیوندهای مذهبی نیز این کشورها را به هم ارتباط می­ دهد. با توجه به آنکه روسیه در اغلب کشورهای فوق ­الذکر صاحب نفوذ است، مصالح و منافع متعددی روسیه و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس را به یکدیگر مرتبط می­سازد. افزون بر آن خلیج فارس در سیاست خارجی و امنیت ملی روسیه همواره جایگاه مهمی داشته و این آبراه می­تواند راه تنفس روسیه به اقیانوس ­ها باشد. شاید مواضع اخیر روس ها در نشست مزبور در ارتباط با جزایر سه­گانه نظیر چینی ­ها در همین راستا ارزیابی می­ شود.

از سوی دیگر هم سویی جمهوری اسلامی ایران و روسیه در پرونده هسته­ ای، حمایت از انصارالله یمن، همکاری میدانی در سوریه و نیز نفوذ جمهوری اسلامی ایران در عراق و همچنین فاصله جمهوری اسلامی از هم پیمانان غرب در خاورمیانه تاکنون موانعی را بر سر راه بهبود روابط کشورهای حاشیه خلیج فارس با روسیه ایجاد می­کرد. اما با تغییر شرایط و کاهش تنش میان جمهوری اسلامی با کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس بنظر می­رسد از موانع ارتقاء همکاری ­های روسیه و خلیج فارس تا حدودی کاسته شده باشد، همین مساله نیز بر جسارت روسیه در موضع­گیری اخیر بر سر جزایر سه­گانه افزوده است.

همچنین در حوزه انرژی، خلیج فارس برای روس ها اهمیت زیادی دارد. کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس در بازار جهانی نفت موقعیت مناسب تری از ایران دارند و روسیه نیز برای اقتصاد ملی خود عمدتاً به فروش نفت متکی است. لذا روسیه ناگزیر است روابط راهبردی خود را با کشورهای حاشیه خلیج فارس به موازات روابط خود با جمهوری اسلامی ایران ارتقا دهد و از حجم بزرگ اقتصاد کشورهای حاشیه خلیج فارس سهم ­خواهی کند.

سیاست کاهش تنش عربستان با دیگر کشورها و به صفر رساندن آن که از سوی بن سلمان اعلام شده است، می­تواند در مورد روسیه نیز صادق باشد، بنابراین در حالیکه موانع ارتقاء روابط یکی پس از دیگری برداشته می­شود، دلیلی وجود ندارد که روابط روسیه با کشورهای خلیج فارس نیز شاهد کاهش تنش و عادی سازی و بلکه بهبود روابط نباشد. ضمن آنکه دلیلی وجود نداشت که روسیه در این رابطه از روابط حسنه خود با ایران هزینه کند. اکنون این امکان وجود دارد که در پرونده سوریه، یمن و دیگر کشورهای عربی مواضع روسیه به عربستان نزدیک ­تر شود. اما ناگفته آشکار است که سایه آمریکا همچنان بر سر راه بهبود روابط روسیه و شورای همکاری خلیج فارس سنگینی می­کند. بدیهی است تقویت و توسعه روابط شورای همکاری خلیج فارس با روسیه از دید آمریکا پنهان نیست. همچنین آینده روابط این کشورها با روسیه به توافق و یا عدم توافق ایران و امریکا بر سر مسائل هسته ­ای نیز مرتبط است. اگرچه کشورهای حاشیه خلیج فارس در یک سال اخیر با اتخاذ سیاست ­های راهبردی نگاه به شرق و نزدیکی به چین نگرانی و خشم آمریکا را برانگیخته ­اند، زیرا این گونه بنظر می­رسد که دوران سلطه یک جانبه آمریکا در کشورهای جنوبی خلیج فارس با حضور قدرت های بزرگی نظیر چین و روسیه در خلیج فارس تمام شده باشد. البته آینده نشان خواهد داد که آیا خلیج فارس همچنان محل زورآزمایی سه قدرت خواهد بود و یا سرانجام حجم بالای منافع اقتصادی قدرتهای بزرگ در این منطقه، طرفهای درگیر را به توافقات تازه سوق خواهد داد تا از این طریق امنیت و ثبات خلیج فارس تأمین گردد.

جمهوری اسلامی ایران نقش و کارکرد ویژه بلکه تعیین کننده و اساسی در خلیج فارس دارد. هرگونه توافق و یا تغییر استراتژیک در روند روابط ابرقدرت ها با کشورهای حاشیه خلیج فارس در صورتی که منافع و مصالح ایران در آن نادیده انگاشته شود، به ثبات و امنیت خلیج فارس کمکی نخواهد کرد.

همین امر جمهوری اسلامی ایران را نه تنها در این منطقه، بلکه فراتر از آن، از ابتکار عمل و کنترل همه­ جانبه ­ای برخوردار کرده است. نباید فراموش کرد که چالشها و فرصتهای منطقه در مجموع از دروازه جمهوری اسلامی ایران قابل عبور است. جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس از قدرت کافی بر دفاع از سرزمین ازجمله جزایر سه­گانه برخوردار است. تجربه نشان داده است مواضع منفی کشورها در عزم و اراده راسخ جمهوری اسلامی ایران در حفاظت از حاکمیت سرزمینی کمترین خللی ایجاد نخواهد کرد.