مصر، ایران و آینده جغرافیای اقتصادی خاورمیانه

نویسنده: سید حسین موسوی، رئیس مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

در دوم ژوئن 2023 " امیلی میلیکن" تحلیلگر ارشد مطالعات امنیتی اتحادیه اروپا و "جورجیو کافایرو" مدیر عامل تحلیل کشورهای خلیج فارس Gulf State Analysis که در امور ریسک ژئو پلیتیکی تحلیل ارائه می­کنند، مقاله ­ای را منتشر کردند تحت عنوان "مصر و ایران: به سوی نزدیکی" که در آن تاکید کردند تنش زدایی بین دو کشور پرجمعیت خاورمیانه از یک الگوی منطقه ­ای و دیپلماسی جدید پیروی می ­کند. در مقاله آنان آمده است درگذشته تلاش های زیادی برای عادی سازی روابط بین مصر و ایران صورت گرفته است، اما همه آنها به دلایل مختلفی شکست خورده ­اند ولی این ­بار تفاوت دارد و منافع و مصالح گوناگونی در پس این عادی سازی وجود دارد. بنظر می ­رسد راز عادی سازی روابط دو کشور پس چهار دهه قطع ارتباط در همان تغییرات جدید در جغرافیای راهبردی منطقه است که نویسندگان مقاله از آن به عنوان الگوی منطقه­ای یاد کرده ­اند که از بهبود روابط ریاض و تهران آغاز شد و به تدریج کشورهای دیگر منطقه بدان پیوستند و آخرین آن از این دست، بهبود روابط مصر و ترکیه است که پس از تیرگی طولانی روابط که از بهار عربی و برکناری محمد مرسی شروع شد، اینک گویا دوره ­ای از کاهش تنش میان اردوغان و السیسی نیز آغاز شده باشد.

خلیل العناین محقق ارشد مرکز عربی در واشنگتن می ­نویسد، کاهش تنش بین عربستان و ایران پیشران این همگرایی­ های منطقه ­ای است و تنش زدایی بین ایران و عربستان در سراسر منطقه طنین انداز شده و فضای بی سابقه ­ای از خوش بینی را ایجاد کرده است. اگر ریاض بتواند روابط خود را با تهران واقعا عادی کند، دلیلی وجود ندارد که سایر کشورهای عربی از جمله مصر از آن پیروی نکنند. نباید فراموش کرد مصر و ایران روابط مستحکمی با روسیه و چین دارند. از سوی دیگر تلاشهای سلطان هیثم پادشاه عمان را نیز نباید از نظر دور داشت. سفرهای او برای نزدیک کردن دو کشور چشم اندازی را برای دستاوردهای دیپلماتیک ایجاد کرد. عمانی این ­بار نیز نقش میانجی­گری خود را به خوبی ایفا کردند.

بنظر می­رسد کشورهای خاورمیانه به خوبی دریافته ­اند که آمریکا دیگر در موقعیتی نیست که بتواند سلطه یک جانبه خود را در منطقه اعمال کند. شاید یکی از دلایل شکوفایی دیپلماسی در منطقه همین باشد.

همه کشورهای منطقه از همگرایی سود می ­برند. جمهوری اسلامی نیز با کاهش تنش در روابط خود با جهان عرب مانع متحد کردن آنان از سوی آمریکا و اسرائیل علیه ایران می ­شود. مصر نیز از نزدیکی با ایران می­تواند امیدوار باشد که ایران بتواند نقش میانجی را در ارتباط با جنبش های حماس و جهاد اسلامی در غزه ایفا کند. مصر افزون بر ایران و ترکیه روابط خود با عراق را نیز ارتقا می ­بخشد.

سفر غیر منتظره عمار حکیم از جریان جنبش حکمت ملی عراق به قاهره در اوائل خرداد امسال و ملاقات با رئیس جمهور مصر نشانه­ هایی از تمایل این کشور به ارتباط گیری با شیعیان حاکم در عراق تلقی شد، در عین حال نیز نشان داد که عراق و به ویژه جریان شیعی این کشور گرایش به ارتقاء روابط خود با جهان عرب دارد.

مصر در تازه ترین اقدام خود توسط "کامل الوزیر" وزیر حمل و نقل این کشور از پروژه کریدور عراق- اردن و مصر تحت عنوان "خط تجارت عربی" رونمایی کرد. در صورت اجرایی شدن، این پروژه کریدوری برای انتقال کالا از شرق آسیا به خلیج فارس، عراق و اردن و سرانجام از طریق طابا و صحرای سینا به بندر العریش و پورت سعید در مصر خواهد بود که شرق آسیا را به اروپا متصل می­کند. "الوزیر" مدعی شد که عراقی ­ها با انصراف از مسیر ترکیه، خواستار مشارکت در کریدور "تجارت غربی" شده­اند. ظاهرا نیز پروتکل این همکاری با وزرای حمل و نقل اردن و عراق امضاء شده است. بنظر می­رسد نقشه­ های جدیدی برای ایجاد شبکه ­های ارتباطی ریلی و جاده­ای و نیز توسعه بنادر در غرب آسیا و دریای مدیترانه در حال شکل گیری است که با ارائه گزینه­ های مختلف کشورهای منطقه تلاش دارند سهمی از این چرخه اقتصاد جهانی آسیا به اروپا، آمریکا و آفریقا را دریافت کنند. در اینکه سرانجام کدام مسیرها طرح عظیم "یک کمربند، یک جاده" چین را ایجاد خواهد کرد، بستگی به میزان سرمایه گذاری ها دارد. با توجه به آنکه مصر از بحران اقتصادی شدیدی رنج می­برد و پروژه­هایی از این نوع که عمدتا پیمانکاران آن ارتش مصر هستند، با فقدان منابع مالی روبرو هستند. شاید زود باشد که نسبت به سرنوشت این مسیر ارزیابی خوش بینانه داشت، زیرا مصر به عنوان یک کشور عربی- آفریقایی با بحران های بالقوه و بالفعل بسیاری مواجه است. امنیت ملی و جغرافیای سیاسی مصر در دوایر متعددی با چالش روبروست. دریای مدیترانه و مسأله انرژی، دریای سرخ و مساله امنیت ملی و امنیت دریایی، خلیج فارس و رقابت آن با کانال سوئز در انتقال کالا به دریای مدیترانه، رود نیل و سد نهضت که امتداد آن به شاخ آفریقا، سودان، اتیوپی، سومالی، اوگاندا، کنگو، کنیا و نیجریه نیز می­رسد. مساله رژیم صهیونیستی و مقاومت جهاد اسلامی و حماس، مساله لیبی که همه این مسائل تنها بخشی از چالش­های مصر هستند، که بحران اقتصادی داخلی و بدهی 165 میلیارد دلاری این کشور را نیز باید بدان افزود.

عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر برای رهایی از مشکلات متعدد، سیاست خارجی فعالی را در پیش گرفته است و با حضور در کنفرانس های مختلف نظیر کشورهای عضو "بریکس"، کنفرانس سران عرب و چین در عربستان، کنفرانس کشورهای عرب در امارات در سال 2023 و کنفرانس های آمریکایی- آفریقایی می­کوشد، جایگاه مصر را بهبود بخشد، ضمن آنکه روابط نزدیکی با روسیه و چین نیز برقرار کرده است. او با اذعان به وجود چالش ­های متعدد داخلی و خارجی در مصر شعاری را دائما تکرار می­کند که "این چالشها هستند که فرصتها را می­سازند".

یکی دیگر از مهمترین عوامل تحرکات مربوط به کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا دیپلماسی توسعه ­ای چین است که جان تازه­ای در همگرایی­ های منطقه ­ای و کاهش تنش ها در میان کشورهای خاورمیانه دمیده است. دیپلماسی توسعه چین نسبت به همتای غربی خود، گفتمان متکبرانه کمتری دارد زیرا بر ایده سود متقابل و اصول عدم مداخله در امور داخلی کشور وام گیرنده و سرمایه پذیر متمرکز است. اگرچه گزارش ­های خوشایندی از کشورهای آفریقایی که از چین وام گرفته ­اند به گوش نمی­رسد، لذا نمی­توان ادعا کرد که دیپلماسی توسعه چین کاملا خیرخواهانه و اخلاقی است یا به رویکرد واقع گرایانه­ای که هدف آن دستیابی به منافع بیشتر است تعلق ندارد، اما در مقایسه با الگوی وام دهی و سرمایه گذاری های غرب از موقعیت بهتری برخوردار است. البته چین متهم است با دادن وام های فراتر از توان کشورهای گیرنده وام برای آنان در بازپرداخت بدهی­های خود، "تله بدهی" ایجاد می­کند.

غربی ها چین را متهم می­کنند که تبادلات اقتصادی این کشور با کشورهای در حال توسعه دارای درجه بالایی از رازداری، عدم شفافیت و عدم پاسخگویی است. علیرغم آنکه مدل چینی با انتقادات فراوانی از سوی غرب مواجه شده است، اما از آنجا که بسیاری از پروژه ­ها که چین منابع مالی آن را تأمین می­کند، زیرساختی و زیربنایی هستند، کشورهای علاقمند همچنان رو به فزونی هستند به ویژه آنکه طرح حمل و نقل "خشکی پایه" چین که ترکیبی از توسعه بنادر، راه های جاده­ای و ریلی است، برای کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا هم چنان جاذبه دارد.

بنظر می­رسد، در مجموع دیپلماسی فعال چین در منطقه خاورمیانه بر روابط بسیاری از کشورها با یکدیگر از جمله بهبود روابط جمهوری اسلامی ایران با عربستان و مصر اثرگذار بوده است. نگاه به شرق کشورهای عربی خاورمیانه اگرچه از چشم آمریکا و اروپا پنهان نیست، اما واقعیتی است که در حال رخ دادن است. استمرار و ارتقاء همگرایی جدید در منطقه به میزان بسیار زیادی به خلیج فارس وابسته است، آبراهی که جمهوری اسلامی ایران بیشترین نفوذ و قدرت را در آن دارد.