متن های پایه و تازه؛ «علوم سیاسی خاورمیانه : نظریه و روش پس از قیام های عربی»

Lynch marc, Jilian Schwedler and Sean Yom (2022) The Political Science of the Middle East, Theory and Research Since the Arab Uprisings, Oxford University Press, 321 Page.

تهیه : دکتر شهاب دلیلی ( مدیر گروه مطالعات پیشرفته متون اساسی )

توضیح پژوهشکده : «متن های پایه و تازه» آثار جدید و مهمی هستند که به قلم دانشوران سرشناس جهان نوشته و از سوی ناشران معتبر بین المللی منتشر می شوند. از آن جا «مرور ادبیات جهانی در باب خاورمیانه شناسی » بخش مهمی از پژوهش های اساسی را تشکیل می دهد ، گروه مطالعات پایه» بر آن است که این متن ها را به صورت هفتگی معرفی و خلاصه ای از ادعاها و یافته های نویسندگان مطرح دنیا در باب خاورمیانه را منتشر کند. انتشار این آثار لزوماً به معنای تأیید محتوای آنها نیست اما اطلاع از این آثار دوران ساز و حرفه ای می تواند راهی باشد برای رهایی از تحقیقات کلی و تکراری و غیرکاربردی در زمینه پژوهش ها و مطالعات مربوط به خاورمیانه. اعضای گروه مطالعات متن های اساسی در نشست های ماهانه خود که به صورت منظم و بسته در پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه برگزار می گردد این متن ها را وارسی و به بحث نهاده و موارد متناسب را جهت انتشار در سایت مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه عرضه می نماید. در نظر است هر هفته یکی از این آثار را تلخیص و منتشر کنیم. نخستین کتاب از این مجموعه به همت دکتر شهاب دلیلی ( مدیر گروه مطالعات متن های اساسی ) تهیه شده و پیش روی شماست.

مارک لینچ و دیگر نویسندگان در این کتاب به پژوهش­های علوم سیاسی مربوط به خاورمیانه می ­پردازند تا نشان دهند که این پژوهش­ ها پیش و پس از بهار عربی چه تغییر و تحولاتی کرده ­اند؟ لینچ در ابتدای کتاب با اشاره به جمله جرولد گرین در سال 1944 به اهمیت خاورمیانه ­پژوهی در علم سیاست اشاره و تأکید دارد که برای انجام یک پژوهش در مورد خاورمیانه بایستی از بررسی­های تکه ­پاره و جزیره ­ای اجتناب شود و بیش­تر از پیش به نوآوری ­های روش­ شناختی در خاورمیانه­ پژوهی اهمیت داده شود. به عقیده نویسندگان، خاورمیانه ­پژوهی تا پیش از بهار عربی به میزان زیادی به مسئله اسرائیل و سیاست خارجی آمریکا پرداخته بود و با همان دو موضوع نیز برخوردی جانبدارانه و سیاسی کرده است.

علوم سیاسی و به طور مشخص خاورمیانه ­پژوهی متهم است که نتوانسته تا به امروز مهم­ترین رویدادها و روندهای منطقه را به موقع پیش ­بینی کند. علوم سیاسی نتوانسته انقلاب 1979 ایران، ظهور اسلام­ گرایی در دهه 1980، حمله صدام حسین به کویت در 1990، حمله القاعده به آمریکا در 2001 و... را برآورد کند ، اما توانسته مواجهه قابل قبولی با اعتراضات دوران­ ساز و دگرگون کننده سال 2011 داشته باشد. خاورمیانه ­پژوهان از آن چیزی که تصور آن می­ رفت بهتر عمل کردند و پس از اعتراضات سال 2011 تحقیقات و بررسی­ های انتقادی چشم گیری منتشر کردند که با گذشته تفاوت داشت. پژوهشگران دانشگاهی در منطقه منا پس از چند دهه سکوت نقش محوری خود را بازیافته ، تحقیقات مربوط به خاورمیانه را رهبری کردند و پیش بردند. در نتیجه می­  توان گفت که بهار عربی نه تنها در خاورمیانه بلکه در علم سیاست نیز تغییر و تحولاتی را ایجاد کرد و باعث شد تا خاورمیانه­  پژوهان به مسائل مهم­تری مثل اخلاق در پژوهش و داده ­های معتبر توجه بیش­تری داشته باشند.

لینچ و دو همکارش معتقدند بخشی از ضعف عملکرد خاورمیانه­ پژوهی به دوره تاریخی تأسیس آن و فضای آن دوران مربوط می شود. آن­ها آغاز مطالعات مربوط به خاورمیانه را به اوایل دوره جنگ سرد نسبت می دهند. امریکا در آن دوره به خاطر رقابت با شوروی، تلاش برای به دست آوردن نفت، حمایت از اسرائیل و حمایت از دولت­های وفادار به غرب، اهمیت زیادی به خاورمیانه داد و در نتیجه بنیادها و موسسات مطالعاتی خاورمیانه­ پژوهی بیش­تر از گذشته در کانون توجه سیاستمداران قرار گرفتند. از طرف دیگر نگاه ناسیونالیستی عربها به مسایل خاورمیانه و شمال آفریقا باعث شد آنها به تحولات شامات و منطقه جنوب غرب آسیا هم چنین نگاهی داشته باشند و این امر اهمیت خاورمیانه­ پژوهی در بنیادها و موسسات مطالعات غربی را دو چندان کرد.

در پرتو نگاه ناسیونالیستی ، حتی امور و تحولات ملل غیرعرب مانند ترکیه، ایران و اسرائیل نیز ، ناسیونالیستی تحلیل و تفسیر می شدند. به این ترتیب و در چنین فضایی بود که علوم سیاسی خاورمیانه و بخصوص خاورمیانه ­پژوهی توسعه یافت اما بی آنکه خود بداند دچار تعصبات پژوهشی شد. اما خاورمیانه­ پژوهان برای آن که درک بهتری از اعتراضات سال 2011 داشته باشند این تعصبات را کنار گذاشتند و به روش­های جدید و داده ­های تازه ای روی آوردند. آن ­ها نظریه­ های جدید را دنبال کردند، فرضیه ­های جدید را آزمودند، داده­ های بدیعی را جمع­آوری و در مورد تمامی این موارد با یکدیگر بحث­ کردند. به طور خلاصه آن­ها همان کاری را کردند که تا مدت­ها متهم بودند که چرا این کارها را انجام نمی ­دهید.

اما نکته مهم این است که قیام­ های عربی (Arab uprisings) چه بودند و چگونه توانستند خاورمیانه­ پژوهی را متحول کنند؟ همان گونه که همه می دانیم این اصطلاح به اعتراضات غیر منتظره خیابانی توده مردم جهان عرب در سال 2011 اشاره دارد. اعتراضاتی که در اکثر نقاط جهان عرب اتفاق افتاد و موجب سرنگونی دیکتاتورهای مصر، لیبی، تونس و یمن شد و سایر دیکتاتورهای منطقه را با چالش­ های جدی روبرو ساخت. برخی این اعتراضات را ادامه اعتراضات تاریخی دوره­ های گذشته می­  دانستند و برخی هم آن را تازه و بدیع تفسیر می­ کردند. حتی در مورد گستره این اعتراضات نیز توافقی وجود ندارد. بنابراین اتفاق نظری در مورد زمان، چگونگی روند، پایان این اعتراضات و اهمیت تأثیرات آن وجود ندارد. اما عدم اجماع نظر به معنای بی نظمی نظری نیست.

لینچ و همکاران وی معتقدند که علوم سیاسی در خاورمیانه مانند سایر رشته­ های آکادمیک از چند موج معرفتی تشکیل شده و رویدادهایی مانند اعتراضات 2011 را از این طریق بررسی و تحلیل می­ کند. به زعم آن­ها تحقیقات اولیه در مورد بهار عربی بیش­تر جنبه توصیفی دارند و کمتر به آزمودن فرضیه ­های تازه می ­پردازند؛ در دوره جدیدتر اما پرسش ­های کلیدی مطرح شد. این دوره با کودتای نظامی در مصر همراه بود. دوره­ای که قیام­ها و اعتراضات خیابانی جای خود را به جنگ داخلی در سوریه و جنگ­های بین­  المللی در یمن و لیبی دادند. فصول این کتاب با دقت به این تغییر و تحولات می­­ پردازد.

به روایت نویسندگان اثر، تحولات دهه گذشته (2011-2021) با تمام چالش ­هایی که داشت، فرصت منحصر به فردی برای خاورمیانه ­پژوهی فراهم کرد تا محققان علوم سیاسی بار دیگر با سوالات بزرگ روبرو و درگیر شدند و به اجبار به بررسی ماهیت بنیادین دولت­، شیوه­ ها و اشکال منازعات سیاسی، باورها و انگیزه­ های سیاسی و نقش عوامل بین ­المللی بپردازند و در مجموع به واسطه این تغییرات به نتایج متفاوتی نیز دست یافتند. خاورمیانه­ پژوهان پس از بهار عربی علاوه بر تحقیقات صرفا میدانی که ستون فقرات خاورمیانه­ پژوهی بود، روش­ شناختی­ های متنوع و جدیدی را به کار بستند؛ آن­ها در پژوهش ­ها و وارسی­ های خود توجه بیش­تری به نتایج انتخابات، نظرسنجی­ ها، تحلیل محتوای رسانه ­های اجتماعی، تأثیرات اینترنت، شبکه­ های مجازی و حتی لایوهای شبکه های اجتماعی و... داشتند. آن­ها دیگر به اعتراضات به عنوان یک پدیده عجیب و غریب فرهنگی یا هستی­ شناختی منحصر به فرد نگاه نمی ­کرد؛ و دیگر مانند گذشته هر اعتراضی را صرفا یک دسیسه و توطئه دشمن خارجی قلمداد نمی­ کردند.

خاورمیانه ­پژوهان تا پیش از این به صورت گذرا سوالات و مطالبی در مورد دانشجویان و جنبش­ های اجتماعی، روند دموکراسی­  سازی، نقش ارتش در سیاست، تأثیر قانون اساسی، روند پناهندگی و مهاجرت و اینترنت منتشر می ­کردند اما پس از بهار عربی به شکلی دقیق و با نظم و دقت بیش­تری به این موضوعات پرداختند. آن­ها رابطه خود با شبکه علمی منطقه و تحولات میدان را احیا کردند و فضا را برای تخصصی شدن مطالعات منطقه­ ای آماده کردند. دانشجویان نیز به تبع آن­ها با نگاهی جدید به سراغ کودتاهای نظامی، شورش ­های جدید، مداخلات بین ­المللی، فعالیت گروه ­های مسلح انتحاری و دولت­های شکننده و ضعیف در خاورمیانه رفتند. یازده فصل کتاب علوم سیاسی در خاورمیانه به تفصیل به خروجی تحقیقات بلندپروازانه و چند وجهی محققان در مورد موضوعات علم سیاست در دهه 2010 می­ پردازد تا نشان دهد که کدام تغییرات، واقعی و کدام تغییرات ، زودگذر بودند. چالش مهم این کتاب این است که «چه سوالی باید پرسیده شود؟»، «چه معماهایی باید مورد توجه قرار گیرند؟» و «چگونه باید به آن­ها پرداخته شود؟» و مهمتر این که «چه روش ­مناسب برای شناخت این موضوعات کدام است؟»

کتاب علوم سیاسی خاورمیانه : نظریه و روش پس از قیام های عربی ، در 12 فصل و 321 صفحه تالیف و منتشر شده است. متن اصلی کتاب در کانال تلگرامی پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه در دسترس می باشد.

جهت ارجاع علمی: مارک لینچ ، جیلیان شِدلِر و سین یام، «علوم سیاسی خاورمیانه : نظریه و روش پس از قیام های عربی»، انتشارات دانشگاه آکسفورد : 2022.

@imessiran