امکان‌سنجی عادی‌سازی روابط اسرائیل و سودان

نویسنده: سید حامد حسینی، پژوهشگر مهمان سابق

الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل اخیرا اعلام کرد که در 2 فوریه 2023 به خارطوم سفر کرده که نقطه عطف جدیدی در مسیر ایجاد روابط رسمی و تمام‌عیار بین سودان و اسرائیل بوده است. وزیر خارجه مدعی شد که با ژنرال عبدالفتاح البرهان، رئیس شورای حاکمیت سودان و رهبر نیروهای مسلح، دیدار کرده است تا گام‌های پایانی را برای توافق نهایی صلح بین دو کشور تحت نظارت آمریکا انجام دهد؛ البته مشروط به اینکه این توافق تنها پس از تشکیل دولت انتقالی غیرنظامی در سودان امضا شود.[1] شایان ذکر است که در اکتبر 2021، پس از برکناری دولت انتقالی توسط مقامات ارشد ارتش و به خواست آمریکا، تلاش‌ها برای امضای توافقنامه صلح سودان و اسرائیل متوقف شد. واکنش‌های متفاوتی پیرامون عادی‌سازی روابط تل‌آویو و خارطوم وجود دارد که منعکس‌کننده دیدگاه‌های متفاوت بازیگران داخلی سودان در مورد زمان و نیاز به امضای معاهده صلح با اسرائیل است. این تحلیل به بررسی این دیدگاه‌های متفاوت بر احتمال اجرای عادی‌سازی کامل روابط می‌پردازد.

نقش نظامیان

تشکیلات نظامی سودان یکی از بارزترین و سرسخت‌ترین مدافعان این کشور برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل است. این واقعیت که عبدالفتاح البرهان، فرمانده ارتش، میزبان وزیر امور خارجه اسرائیل در خارطوم بود، گویای این است که ارتش سودان چقدر سرسختانه مذاکرات با اسرائیل را مدیریت می‌کند. نشست انفرادی در سال 2020 بین البرهان و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل در اوگاندا برای بحث در مورد رسمی کردن روابط بین دو کشور، اولین گام رسمی در این مسیر بود. از آن زمان تاکنون، برخوردهای رسمی و غیررسمی بین مقامات نظامی و امنیتی دو کشور صورت گرفته است. فرماندهان ارتش سودان ابزارهای مختلفی برای شکل دادن به مسیر مذاکرات صلح با اسرائیل در اختیار دارند. ارتش همیشه بر تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری در کشور تسلط داشته است و با امضای توافقنامه چارچوب در دسامبر 2022 مبنی بر آماده‌سازی انتقال دو ساله به رهبری غیرنظامیان و با سازوکار انتخابات، اکنون نیز نقش رسمی در نظارت بر تشکیل دولت و مجلس انتقالی و همچنین تصویب معاهدات با کشورهای خارجی دارد. در نتیجه، تشکیلات نظامی اکنون ظرفیت قانونی برای لابی کردن علیه یا به نفع توافق را دارد و می‌تواند با بازیگران محلی که مخالف یا موافق گرم شدن روابط سودان و اسرائیل هستند، ائتلاف کند.

فرماندهان نظامی سودانی مشتاق مدیریت موضوع عادی‌سازی روابط با اسرائیل هستند زیرا معتقدند این امر از چند جهت به نفع آن‌ها خواهد بود که مهم‌ترین آن‌ها به حداقل رساندن اختلاف‌نظر سیاسی با آمریکا و دلسرد کردن واشنگتن از حمایت از احزاب مخالف سودانی است که از صلح با اسرائیل حمایت می‌کنند، اما هدفشان کاهش نفوذ ارتش در اقتصاد، سیاست و امنیت و محدود کردن اختیارات ارتش در دوران گذار کشور می‌باشد. به همین ترتیب، رهبران نظام نظامی سودان امیدوارند از اسرائیل برای تحت تأثیر قرار دادن سیاست‌گذاری کشورهای غربی استفاده کنند. بر اساس گزارشی در سال ۲۰۱۹، ارتش این کشور یک شرکت روابط عمومی کانادایی را که توسط اسرائیلی‌ها اداره می‌شود، استخدام کرد تا بابت به رسمیت شناختن دیپلماتیک غرب از دولت نظامی سودان و تأمین بودجه خارجی برای این کشور کمک کند.[2] البته از آن زمان تاکنون هیچ اظهاری از سوی هیچ نهاد رسمی سودانی مبنی بر پناه بردن به این گزارش‌ها ارائه نشده است.

علاوه بر این، انتظار می‌رود برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل چشم‌انداز تقویت قابلیت‌های امنیتی ارتش سودان را با استفاده از پیشرفت‌های فناوری اسرائیل در زمینه‌های مختلف، از جمله کنترل مرزها، بهبود بخشد. سودان با توجه به مرزهای گسترده‌اش با چندین نقطه تنش‌زای منطقه‌ای، اهمیت زیادی به این مزیت‌های درک شده می‌دهد. به عنوان نمونه، تامین امنیت مرز سودان و چاد موضوع اصلی مذاکرات اخیر اسرائیل و سودان بوده است. البرهان نه تنها با برقراری صلح با اسرائیل، بلکه با تسهیل معاهدات مشابه بین اسرائیل و دیگر کشورهای آفریقایی، چهره‌ای به عنوان یک به اصطلاح بازیگر صلح ساز به دست می‌آورد و از لحاظ بین‌المللی امتیازی مثبت است. شاید تصادفی نباشد که کوهن و البرهان درست در زمانی که رئیس جمهور چاد در اسرائیل بود تا سفارت کشورش را افتتاح کند، ملاقات کردند. وزیر خارجه اسرائیل در اظهاراتی پس از سفر خود به خارطوم تصریح کرد که انتظار دارد عادی‌سازی با سودان درها را برای دیگر کشورهای آفریقایی و عربی برای برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل باز کند.

علاوه بر ارتش، بازیگران سودانی دیگری نیز وجود دارند که مخالف عادی‌سازی روابط با اسرائیل نیستند، از جمله جنبش‌های مسلحی که قبلاً روابط دوستانه‌ای با اسرائیل داشتند، زیرا هر دوی آن‌ها رژیم سابق سودان را به عنوان دشمن مشترک تلقی می‌کردند. این امر ممکن است به تلاش‌های عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و سودان نیروی بیشتری بدهد. در واقع، برخی از جنبش‌های مسلح سودانی روابط خود را با اسرائیل عادی کرده‌اند. به عنوان مثال، جنبش عدالت و برابری، که وابسته به جنبش اسلامی سودان است، در اسرائیل دفتر دارد.[3] اردوگاه حامی توافق صلح شامل برخی احزاب سیاسی سودانی است که برای اداره دوره انتقالی با ارتش رقابت می‌کنند. هدف این احزاب افزایش نفوذ سیاسی خود از طریق نزدیکی مواضع با واشنگتن و نشان دادن همسویی خود با سیاست‌های آن است. برای مثال، حزب کنگره ملی سودان، دیدگاهی را بیان کرده است که از گرم شدن روابط با اسرائیل به عنوان بخشی از همسویی مجدد روابط خارجی سودان که در آن منافع ملی این کشور بالاتر از همه چیز قرار می‌گیرد حکایت دارد. این‌که این حزب به همراه متحدانش در شورای مرکزی توافقنامه چارچوب را امضا کردند، جایگاه آن را قابل توجه می‌کند. حامیان برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل معمولا بر اهمیت این اقدام برای پیشبرد اقتصاد سودان تاکید می‌کنند. ایالات متحده از سودان می‌خواهد که سیاست‌های خود را با سیاست‌های واشنگتن هماهنگ کند تا از حمایت آمریکا در موسسات مالی بین‌المللی بابت کمک‌های لازم برای کاهش بحران اقتصادی کشور و به دست آوردن توانایی جذب سرمایه‌گذاری خارجی، از جمله سرمایه‌گذاری اسرائیل در بخش کشاورزی، آب و بخش‌های انرژی برخوردار شود.

مخالفان عادی‌سازی

حزب امت ملی به عنوان یکی از امضاکنندگان توافقنامه چارچوب که در برابر برقراری روابط رسمی با اسرائیل حداقل در دوره انتقالی ایستاده است، برجسته است. این حزب در سفر اخیر وزیر خارجه اسرائیل به خارطوم بار دیگر مخالفت خود را با این اقدام اعلام کرد.[4] رهبر این حزب، فضل‌الله برمه، تاکید کرد که یک شورای قانون‌گذاری منتخب، نه یک دولت انتقالی، باید نهادی باشد که در مورد صلح با اسرائیل تصمیم بگیرد یا خیر. مانند اقدام جنبش اسلامی سودان در سال 1989، رهبران ارشد این حزب بر این باورند که پس از پایان دوره انتقال، حزب آن‌ها اکثریت مجلس را به دست خواهد آورد. اگر این اتفاق بیفتد، حزب امت قدرت بیشتری نسبت به ارتش به دست می‌آورد و در نتیجه می‌تواند تصمیم بگیرد که چگونه روابط با ایالات متحده و اسرائیل مدیریت شود.

به سختی می‌توان با قاطعیت گفت که حزب امت توافق صلح با اسرائیل را قاطعانه رد می‌کند. رفتار رهبران این حزب پس از درگذشت رهبر تاریخی آن، صادق المهدی، در نوامبر 2020 حاکی از آن است. مهدی صلح با اسرائیل را به دلایل شخصی و نه ایدئولوژیک رد کرد، زیرا او یکی از افراد کلیدی در فرقه صوفیه انصار بود. پس از مرگ مهدی، حزب امت پس از لغو قانون تحریم ضد اسرائیلی در آوریل 2021، از دولت انتقالی قبلی خارج نشد. در واقع، دختر مهدی وزیر امور خارجه در آن دولت بود. علاوه بر این، رهبران حزب از لحاظ تاریخی با مقامات اسرائیلی ملاقات کرده‌اند، همان‌طور که در سال 1954 چنین اتفاقی افتاد.[5]

علاوه بر حزب امت، حزب کنگره ملی - یکی دیگر از امضاکنندگان این توافقنامه - نیز با ایجاد روابط رسمی با اسرائیل مخالف است. حزب وابسته به جنبش اسلامی ترجیح می‌دهد در تلاش‌های عادی‌سازی با اسرائیل شرکت نکند زیرا اکثر گروه‌های اسلامی سودانی با آن مخالف هستند.[6] این حزب معتقد است که حمایت از صلح با اسرائیل تهدیدی برای انسجام داخلی آن است. این امر به ویژه پس از آن صادق است که برخی از اعضای اجلاس عمومی آن، رهبران دبیرخانه را متهم به ترک ایدئولوژی اسلامی پس از امضای یک توافقنامه چارچوب کردند که با هیچ ایدئولوژی مذهبی که ساختار حکومتی کشور را تشکیل می‌دهد، همسو نیست. علاوه بر این، افراد غیر امضاکننده این توافقنامه نیز به دلایل ایدئولوژیک مخالف عادی‌سازی روابط با اسرائیل هستند. آن‌ها سعی می‌کنند از این موضوع برای برانگیختن مخالفت عمومی علیه روند سیاسی که توافق چارچوبی آغاز کرده است استفاده کنند. این احزاب شامل حزب کمونیست سودان، حزب بعث و حزب منحل شده کنگره ملی و همچنین برخی از نهادهای جامعه مدنی مانند سندیکای روزنامه‌نگاران. با این حال، این بازیگران به دلیل عدم موفقیت آن‌ها در ایجاد اعتراضات علیه عادی‌سازی روابط با اسرائیل قدرت چندانی ندارند.

سناریوها

با تحلیل مواضع طرف‌های مختلف سودانی در مورد توافق صلح با اسرائیل، می‌توان یکی از سه سناریو ممکن را انتظار داشت:

1. معاهده صلح سودان و اسرائیل در دوره انتقالی سودان امضا شود. اگر احزاب حامی این اقدام اکثریت را در مجلس آینده به دست آورند یا بتوانند بر سیاست‌های دولت انتقالی تأثیر بگذارند، احتمال امضای معاهده صلح سودان و اسرائیل در دوره انتقالی افزایش می‌یابد. برای بهره‌مندی از منافع سیاسی و اقتصادی پیش‌بینی‌شده و افزایش احتمال موفقیت‌آمیز بودن فرآیند انتقال، این طرف‌ها به سرعت برای تصویب توافق حرکت خواهند کرد. این محتمل‌ترین سناریویی است که می‌تواند رخ دهد، اما اشکالاتی دارد، از جمله دشواری پایان مذاکرات برای ایجاد روند انتقالی و تمایل برخی طرف‌ها برای به تعویق انداختن تصمیم‌گیری درباره صلح با اسرائیل به بعد از دوره انتقالی.

2. معاهده صلح سودان و اسرائیل تا پایان دوره انتقالی به تعویق افتاد. در صورتی که تلاش‌ها برای ایجاد یک دولت انتقالی بر اساس مفاد توافق چارچوب شکست بخورد یا اگر طرف‌های حامی این تعویق موفق شوند بیشترین تسلط را بر دولت انتقالی به دست آورند، امضای نهایی توافق‌نامه صلح با اسرائیل ممکن است به تعویق بیفتد. پس از دوره انتقالی این امکان وجود دارد که بازیگران نظامی به دلیل این باور که به آن‌ها فرصتی برای انحصار هماهنگی امنیتی و نظامی با اسرائیل و افزایش قدرت مانور خود با غرب می‌دهد، از این سناریو حمایت کنند؛ مشابه آنچه در مورد امضای توافقنامه نهایی برای افتتاح پایگاه نظامی روسیه در سودان به حالت تعلیق درآمده، رخ داده است. با توجه به رقابت میان بازیگران سودانی برای جلب حمایت ایالات متحده، احتمال این سناریو در مقایسه با سناریوی اول کم است. با این وجود، نمی‌توان آن را رد کرد، به ویژه اگر شرایط مناسب برای تحقق آن ایجاد شود.

3. خروج از روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل. در حال حاضر، این سناریو بعید به نظر می‌رسد. با این حال، اگر احزاب اسلام‌گرا بار دیگر از طریق انتخابات یا کودتای نظامی در سودان به قدرت برسند، این امر در نهایت می‌تواند محقق شود. این امکان وجود دارد که اگر این اتفاق بیفتد، سودان حمایت بین‌المللی را از دست خواهد داد و مانند زمان حکومت عمر البشیر، این کشور منزوی شود. اما به نظر می‌رسد نهادهای امنیتی و نظامی سودان به همراه اکثر احزاب سیاسی از این گزینه استقبال نمی‌کنند، بنابراین بعید به نظر می‌رسد که این گزینه به نتیجه برسد.

نتیجه‌ گیری

مواضع بازیگران سودانی در قبال امضای توافقنامه صلح با اسرائیل با محاسبات آن‌ها برای دوره انتقالی مرتبط است. این به این دلیل است که بازیگران مختلف سودانی امیدوارند با استفاده از این موضوع به نفع خود، نفوذ بیشتری بر دیگران کسب کنند. در نتیجه، این ذینفعان به سه گروه تقسیم می‌شوند: آن‌هایی که از امضای توافقنامه حمایت می‌کنند، آن‌هایی که مخالف آن هستند و کسانی که ترجیح می‌دهند تصمیم‌گیری در مورد این موضوع را تا پس از دوره انتقالی به تاخیر بیندازند. اکثر سهامداران سودانی خواهان تغییر سیاست ایالات متحده در سودان به نحوی هستند که واشنگتن از آن‌ها حمایت کند. بنابراین، این احتمال وجود دارد که دولت سودان با امضای یک معاهده صلح با اسرائیل در طول دوره انتقالی موافقت کند، به ویژه اگر یک دولت انتقالی مطابق با توافق چارچوب مورد حمایت ایالات متحده ایجاد شود. در صورتی که اختلاف‌نظرها بین تشکیلات نظامی سودان و بازیگران غیرنظامی ولی دوست ایالات متحده گسترش یابد، احتمال امضای توافق در دوره انتقالی کاهش خواهد یافت.