واکاوی سفر رجب طیب اردوغان به ایران

بعد از ملاقات ولادیمیر پوتین با رجب طیب اردوغان در زمینه مسائل منطقه و توسعه همکاری‌های دو جانبه هفتمین نشست سران کشورهای ضامن روند آستانه در ایران با حضور رؤسای جمهوری سه کشور برگزار شد. در این زمینه نشستی توسط گروه جامعه و سیاست خارجی ترکیه پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با همکاری انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا ، در روز ۳۰ تیرماه ۱۴۰۱، با عنوان « واکاوی سفر رجب طیب اردوغان به ایران » برگزار گردید. در این نشست که مدیریت آن را دکتر رضا دهقانی، رئیس گروه مطالعات ترکیه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا بر عهده داشت، دکتر افشین زرگر، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد کرج و دکتر محمد صابری، سردبیر و خبرنگار ارشد میز ترکیه در خبرگزاری صدا و سیما به ایراد سخنرانی پرداختند.

در ابتدای نشست دکتر دهقانی ضمن خوشامدگویی به استادان و پژوهشگران حاضر در نشست به نکات مهمی اشاره کرد و گفت: شاید یکی از مهمترین اهداف این سفر به مسائل ژئوپلیتیک منطقه مرتبط می­شود که به شدت دستخوش تغییر و دگرگونی شده است و در رأس آن بحران اوکراین قراردارد و ایران به مثابه یک رابط و پیونددهنده بین ترکیه و روسیه قرار است نقش­ آفرینی کند. مسئله سوریه، مسئله دیگری است که ایران سعی خواهد کرد ترکیه را از هدفی که برنامه ­ریزی کرده دور کند و به نحوی در سایه صلح و امنیت، منافع ترکیه هم لحاظ شود. یکپارچگی عراق در ساختار فدرالی، جلب همکاری­های امنیتی، به­ روز کردن اسناد بین ایران و ترکیه خصوصا در زمینه های اقتصادی و تمدید قرارداد 25 ساله گاز بین ایران و ترکیه و صادرات گاز ایران به ترکیه، از اهداف این سفر یاد شده است. مسئله مهم دیگری که مطرح است مسئله اقتصادی است که ترکیه در چشم انداز رفع تحریم‌های ایران و ترکیه دارد.

در ادامه دکتر زرگر با عنوان­ کردن این مطلب که ایران و ترکیه، سیاست همسایگی بر روی مرزهای تردید و عدم اطمینان را پیش­ گرفته ­اند افزود: سه وضعیت را در روابط میان کشورها می توان در نظر گرفت؛ تقابل کامل و همه ­جانبه یا خصومت و دشمنی، تعامل همه ­جانبه و دوستی و همکاری، و وضعیت نه دوستی نه دشمنی و حرکت روی مرز تردید و عدم اطمینان. آغاز هر سیاستی، چه تهاجمی، چه تدافعی، چه امپریالیستی و چه همکاری­ جویانه، همسایگی است، سیاست همسایگی می­تواند آغازی برای همکاری و همگرایی در سطح بزرگتر باشد از آن جهت که معمولا کشورها روابط سازنده خود را ابتدا از همسایگان شروع می­کنند و بعد به سمت همکاری منطقه ­ای حرکت می­ کنند. مقدمه همسایگی، حسن همجواری است. سیاست همسایگی به طور کلی، به این مفهوم است که کشورهای همسایه نباید برای هم منشاء تحریک یا باعث نگرانی­ها و دغدغه ­های امنیتی باشند. همسایگی یک مفهوم ذهنی است که مقدمه آن جغرافیایی است و بر مبنای آن شاهد شکل­ گیری نگرشی هستیم که بعد هنجاری و اخلاقی دارد و سیاست همسایگی تلاش می­کند نهادهایی را به وجودآورد که دو کشور در چارچوبی همکاری­ جویانه گام بردارند. اما در مورد ایران و ترکیه، روابط بر مرز تردید و عدم اطمینان است؛ این موضوع، در چارچوبهای مختلف، قابل بررسی است که مهمترین بستر، بستر هویتی است؛ از منظر هویتی، ایران و ترکیه همیشه در یک بستر عدم اطمینان گام برداشته­ اند، از این منظر، ایران و ترکیه، روبروی هم قرار می­گیرند از نظر جمعیت، ترکیه گرچه دارای جمعیت غالب مسلمان است اما نگرش حاکم کاملا با ایران متفاوت است، ژئوپلیتیک ترکیه، در مقابل ژئوپلیتیک ایران قرار­می‌گیرد، هویت ترکیه، غربی- شرقی است و یک پارادوکس هویتی را در ترکیه شاهد هستیم، اما ایران کاملا شرقی است.

از نظر موقعیت و نقش در منطقه خاورمیانه نیز ایران در مقابل ترکیه قرار می­گیرد، از نظر نوعی، ترکیه دارای یک نظام دموکراتیک غربی است و سکولاریسم در آنجا حاکم است. در واقع نوعی پلورالیسم در آنجا دیده می­شود که قرابتی با اندیشه­های اخوانی دارد و اسلام میانه­رو را برگزیده ­اند. از نظر نقش، ترکیه برای تثبیت قدرت منطقه ­ای خود تلاش می­کند و به سمتی پیش می­رود که یک الگوی منطقه­ای باشد، همچنان که پیشینه خلافت در این کشور وجود دارد.

از نظر جمعی هم عضو ناتو هستند و روابط خوبی با دولتهای غربی دارند و البته با ترک زبانان وحدت جمعی را به نمایش می­گذارند و خود را میان کشورهای ترک ­زبان پیشرو می­دانند، اما ایران، یک دولت ولایی و شیعی است، دولت صادرکننده انرژی است، از نظر ژئوپلیتیکی، صفحه ژئوپلیتیکی ایران مقابل صفحه ژئوپلیتیکی ترکیه قرار می­گیرد. دولت - ملت سازی ایرانی با دولت - ملت سازی ترکی کاملا متفاوت است. از نظر نوعی، در ایران، اسلام سیاسی حاکم است اما در ترکیه، اسلام سیاسی را شاهد نیستیم، همچنین ایران کشوری با حکومت اسلامی شیعی، انقلابی و استکبار ستیز است و از لحاظ نقشی ایران رهبری منطقه ­ای را انتخاب کرده و بحث ام ­القرا را در نظر دارد، رهبری جبهه مقاومت و همراهی با آن را دنبال می­کند و قدرت بالایی در منطقه دارد. ایران از نظر جمعی با چین و روسیه، با جبهه مقاومت با بازیگران غیردولتی بیشتر همراه می­شود و با غرب ضدیت دارد.

در ادامه دکتر زرگر گفت: وجود روابط در مرزهای عدم اطمینان میان ایران و ترکیه دارای نشانه ­هایی است، از جمله موارد بارز می­توان به سوریه، عراق، قفقاز، جنگ ارمنستان و آذربایجان، ابر پروژه­ های آبی مثل گاپ، پان ترکیسم و مسئله اسرائیل را نام برد. به نظر می­رسد این رابطه در مرزهای تردید و عدم اطمینان، باعث می­شود که ریسک و نوسان در روابط بین دو کشور ایجاد شود، اما چرا این ظرفیت وجود دارد، علل متعددی وجود دارد، رقابت ­های ملی و رقابت ژئوپلیتیک بین دو کشور، تلاش برای قدرت اول بودن، جایگاه و نقش منطقه­ای، دورنمای استراتژیک، رقابت ایدئولوژیک و رهبری جهان اسلام، نگهبان و بازیگر در صحنه خاورمیانه، تعارضات نقشی و سایر عوامل باعث خواهند شد که به عدم اطمینان دامن زده شود. ولی دو عامل به صورت جدی، تأثیرگذار است، رقابت و ملاحظات ژئوپلیتیکی و رقابت و ملاحظات ایدئولوژیک دوکشور که مقابل هم قرار گرفته ­اند. اما چرا با وجود این مسائل، روابط میان دو کشور به سمت جنگ حرکت نمی­کند و در یک موقعیت اتحاد با هم هستند؟ یک عامل خیلی تأثیرگذار است و آن وجود ویژگیها و منافع مشترک است، علی‌رغم تفاوت ‌های بسیار همین منافع مشترک دو کشور را پشت میز چنین مذاکراتی می­ نشاند. مسئله کردها بین دو کشور حتی در عراق و سوریه یکی از منافع مشترک است؛ زیرا همه این کشورها نسبت به کنفدراسیون کردها مخالف هستند، در خصوص این مسئله، وی با اشاره به هویت ایرانی کردها، موضع ایران را در قبال آنها اشتباه دانست و تحلیل نمود که ایران می­تواند از این مسئله و جذب کردها به سمت خود، در جهت قدرت خود استفاده نماید؛ مسئله سوریه نیز جزو همین منافع مشترک است. ترکیه، در بهترین وضعیت برای ایران یک همسایه خوب است، اما یک متحد خوب و قابل اطمینان نیست و سیاست همسایگی شرایط بسیاری برای موفقیت پیش ­رو دارد تا دو کشور را به سمت همکاری بیشتر سوق دهد.

در ادامه افزود: ترکیه به دلیل نگاه اقتصادی، حجم معاملات و صادرات و بهره ‌برداری از شرایط جنگ اوکراین در راستای صادرات به روسیه، در این نشست، برنده است و هدف روسیه از این نشست بیشتر مانور دیپلماتیک است و قصد دارد یک نمایش تحرک روسیه در هنگامه جنگ اوکراین را اجرا کند و اثبات نماید که همچنان بازیگر قابلی است و تحریم ها تأثیری بر روابط این کشور ندارد؛ اما ایران، به این موضوع بیشتر از نگاه پرستیژی نگاه می­کند، چرا که نشستی مهم را با حضور دو کشور و در شرایط تحریم، برگزار کرده است که این می­تواند پیامی برای غرب باشد، اما به هرحال به نظر می­رسد ایران نیز سعی در بهره ­برداری اقتصادی از این نشست دارد. برای نمونه تمدید قرارداد گاز با ترکیه را می توان اشاره کرد.

در ادامه نشست دکتر صابری به بررسی چشم ­انداز رسانه­ ای رابطه میان ایران و ترکیه پرداخت. در این راستا با اشاره به شباهت ­ها و تفاوت های فرهنگی و سیاسی این دو کشور و با اذعان به اینکه روابط دو کشور در مرز عدم اطمینان و تردید پیش می­رود، بر نقش رسانه­ها در این وضعیت تأکید کرد و گفت: از آنجا که شکل ­دهی به افکار عمومی و تأثیرگذاری بر جامعه مخاطبان در حوزه ­های مختلف، از طریق رسانه باید صورت پذیرد یکی از نقاط تفاوت میان دو کشور تفاوت در موضع رسانه­ای است. این اجلاس با توجه به حضور بایدن در منطقه، بسیار مهم برای 3 کشور، به ویژه برای ایران است و همچنین با اشاره به قدرت رسانه­ ای سفر پوتین و اردوغان در مقابل سفر بایدن، بر نقش این نشست و حضور پوتین در نشست با توجه به درگیری اوکراین و تأثیرگذاری بر افکار عمومی جهان تأکید کرد. از طرفی به نظر می­ رسد ترکیه برای تحرکات در منطقه شمال سوریه نیاز به چراغ سبز ایران دارد. اما رسانه، چه نقشی در تبیین این نشست در افکار مخاطب داشته است؟ دکتر صابری ضمن نام بردن از رسانه­ های ترکیه که نقش تبیین­ گرانه و آگاهی­ بخش به مردم ترکیه­ را از مدتها پیش از نشست روند آستانه برعهده داشته ­اند و با اشاره به فاصله دولت و مردم نسبت به رسانه ­ها، با مخاطب قراردادن وزیر امور خارجه تأکید کرد که باید به نقش رسانه در نشست ­های این چنینی اهمیت داده شود و باید رسانه­ های ایران با رسانه ­های ترکیه نزدیک شوند. همچنین پیشنهاد کرد که در هر سطحی از ارتباطات، حتی ارتباطات تجاری بهتر است رسانه را همراه نمود. همچنین وی بر نقش پژوهشکده­ ها و انجمن های علمی در شکل­گیری اتفاقات مختلف و تشریح و تبیین آنها تأکید نمودند. رسانه­ ها، شمع هایی هستند که می­توانند فضاهای مختلف را برای اقشار مختلف جامعه روشن­کنند و ما قبل از هر اقدام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می­توانیم با کمک رسانه و استفاده از انجمن­های علمی و پژوهشی مسیر را روشن­تر دیده و حرکت کنیم. همچنین، با اشاره به نگرانی کشورهای دیگر از جمله کشورهای عربی با روابط نزدیک و دوستانه ایران و ترکیه نقش رسانه را در ایجاد روابط دیپلماتیک و روابط سیاسی و اقتصادی محکمتر برای تشکیل یک قدرت جهانی مهم دانست.

وی در تکمیل صحبت­های خود، بیان داشت، که ترکیه با حضورش در نشست، قصد دارد رضایت ایران و روسیه را برای تحرکات خود در شمال سوریه جلب کند، از جهتی، ایران به دلیل نگرانی از ایجاد خلاء عدم حضور روسیه در شمال سوریه و نگرانی از اشغال حلب انتظار دارد روسیه، حریم هوایی سوریه را بسته نگه دارد و حملات هوایی اسرائیل به سوریه را کاهش دهد. از طرفی روسیه مصمم به ادامه دادن جنگ اوکراین است و به این ترتیب قصد دارد میزان تاب­ آوری اروپایی­ها را در مقابل روسیه کاهش دهد و قدرت چانه زنی دیپلماتیک خود را افزایش دهد اما ایران باید توجه داشته باشد که روسیه غیرقابل پیش­بینی است و هر گونه توافق روسیه و اروپا دور از ذهن نیست، همچنین مهم­ترین دستاورد این نشست برای ایران بالابردن و نشان­ دادن قدرت چانه زنی دیپلماتیک است و نگاه­ سایر کشورها را به سمت ایران جلب خواهد کرد و در واقع این اجلاس یک عرض اندام در مقابل سفر بایدن بوده است همانطور که بسیاری از رسانه­ های عربی اشاره کردند.

در پایان این نشست با پرسش و پاسخ حاضرین خاتمه یافت.

نویسنده گزارش: مهدی لکزی، دبیر گروه جامعه و سیاست خارجی ترکیه