"منفی صفر"! سهم ایران از سفر بایدن به خاورمیانه

نویسنده: میکائیل سانیار، دانشجوی دکتری علوم سیاسی و پژوهشگر مهمان در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه

بر اساس نشانه ها سهم ایران از سفر رئیس جمهوری ایالات متحده به خاورمیانه، زمستانی است.

تصویر غالبی که از خاورمیانه در اذهان افکار عمومی نقش بسته، همەی واقعیت نیست. دیگران اغلب این منطقه را منحوس دانسته و نام آن را با خشونت، ترور، دیکتاتوری و جنگ های قبیلەای، قومیتی، نژادی و مذهبی عجین ساختەاند. این تصویر، تصویری غلط نیست، اما یک خاورمیانه نیز وجود دارد که همگان بدنبال سهم خواهی از منابع آن هستند. هیچ دولت و سرمایەگذار خارجی نگران ورود و سرمایەگذاری در عربستان، قطر، کویت، امارات، بحرین و عمان نیست. این دولت های عربی به مرکز سرمایە گذاری های اقتصادی و سیاسیِ قدرت های غرب و بالاخص آمریکا تبدیل شدەاند. بایدن به خاورمیانه آمده و بر اساس گزارش ها ۱٨ توافقنامه و تفاهم نامه همکاری مشترک در زمینه انرژی، سرمایەگذاری، ارتباطات، فضا و سلامت با پادشاهی عربستان سعودی امضا کرده است. یک خبرنگار فریاد می زند که آقای بایدن " آیا پادشاهی هنوز هم منفور است؟" و در جائی دیگر بایدن برخلاف وعدەهای قبلی مبنی بر تبدیل عربستان به "دولت مطرود" ،به دلیل قتل جمال خاشقچی، می گوید "موضوع خاشقچی را با محمد بن سلمان مطرح کردم و ولیعهد گفت که شخصاً هیچ ارتباطی با این قتل نداشته است". بایدن بخاطر این موضوع مورد انتقادات شدید قرار گرفته است، اما آنچه که اهمیت دارد این است که سفر رئیس جمهور آمریکا به عربستان حاوی پیام های مهمی است. اولین پیام این است که منافع اقتصادی می تواند منافع سیاسی به همراه آورد! اگرچه این گزاره، برخلاف نظریات رئالیستی است اما چنین رفتارهایی در نظام بین الملل حاکی از این است کە آنجایی باید حضور یافت که منافع می طلبد. این مسئله بنوعی به معنای تداوم سیاست های رئالیستی است. چه سیاست متغیری مستقل باشد و چه تابع، در هرصورت، این منافع ملی است که تعیین کننده خواهد بود.

و اما سهم ایران از این سفر چه بوده است؟

در بیانیه مشترک عربستان و ایالات متحده آمده است که ایالات متحده در ازای پرکردن بازار نفت از سوی عربستان، از این کشور حمایت نظامی خواهد کرد. این دقیقا بدان معناست که آمریکا عربستان را در مقابل ایران در منطقه حمایت خواهد کرد. دو کشور همچنین بر توقف دخالت های ایران در امور داخلی کشورها و جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح اتمی تأکید داشتەاند. از سوی دیگر سفر همزمان بایدن به اسرائیل و عربستان، حاوی پیامی مبنی بر تقویت رابطەی این دو کشور خواهد بود. به نظر می رسد دیگر حرف از عادی سازی روابط نیست! عربستان رابطەی خود را با دشمن شماره یک ایران در منطقه، تقویت بخشیدە است.

تا بدین جای کار، عملاً همه چیز به زیان ایران است. برجام نیز، چه یک غده سرطانی برای کشور باشد و چه نسخەای شفابخش برای اقتصاد و سیاست خارجی، به ابزار دست دیگران تبدیل شده است تا آنان نیز سهم خواهی کنند. از نگاه برخی در داخل، روسیه یک شریک مهم راهبردی و احتمالاً استراتژیک برای ایران محسوب می گردد. به نظر می رسد این دیدگاه، یک خودزنی تمام عیار است؛ چراکه روابط روسیه با ایران در دو سدەی گذشته تا به حال، حاکی از روابط دولتی قدرتمند با یک دولت ضعیف بوده است. اسلاف پوتین قبلاً حتی بخش هایی از ایران را تجزیه کردەاند. در مسئله برجام نیز، روسیه همواره به دنبال سهم خواهی بوده است.

هنر سیاست این است که بتوان درچارچوب امکانات موجود حرکت کرد. روابط ایران و اکثریت همسایگان، درشرایط مناسبی قرار ندارد. بیشتر دولت های عربی در تقابل با ایران به ایجاد ائتلاف و اتحادها و توافق دست یافتەاند. خصومت اعراب با رژیم اسرائیل در چند سال گذشته به سمت روابط حسنه متمایل شده و بایدن هم آمده تا این روابط را تقویت ببخشد. بسیاری از دولت های منطقه از تهاجم روسیه به اوکراین حمایت نکردند و تمامی اعراب منطقه، منهای دولت بشار اسد و برخی گروههای شیعی منطقه، بر علیه ایران قد علم کردەاند. در داخل نیز وضعیت اقتصادی نامناسب بوده و مردم با شرایط سخت اقتصادی درگیر هستند. در تحلیل وضعیت کنونی می توان، سیاست را به عنوان یک متغیر مستقل در نظر گرفت. در این رویکرد، سیاست عامل اصلی تمامی تحولات و مسائل است. اگر سیاست خارجه بر اساس دیپلماسی و توسعه روابط سازنده با دیگران پیش برود به تبع آن، مسئله و مشکلات اقتصادی نیز تسهیل خواهد شد.

سفر بایدن به خاورمیانه برای همگان منفعت و برای ایران ضرر به همراه خواهد داشت. سهم ایران از این سفر، منفی بوده و این به معنای ایجاد تقابل بیشترِ "دیگران" با ایران است.

جهت ارجاع علمی: میکائیل سانیار، «"منفی صفر"! سهم ایران از سفر بایدن به خاورمیانه»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1401/5/1