تصویر و واقعیت در رویکرد امریکا در قبال ایران

یکی از پژوهشگران اسبق مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه ، ( آقای جلیل بیات ) اخیرا به همت موسسه ابرار معاصر تهران کتابی به بازار نشر روانه کرده که رویکردی متفاوت به سیاست امریکا در قبال ایران دارد. رابطه ایران و امریکا از موضوعات مورد توجه بسیاری از پژوهشگران داخلی و خارجی است که البته عمدتا رویکردی واقع گرایانه به آن دارند. به عبارتی به دنبال تاثیر و جایگاه عواملی همچون قدرت، امنیت، موازنه قوا، اقتصاد انرژی و از این قبیل در این رابطه هستند.

اما کتاب «تصویر و واقعیت در رویکرد امریکا در قبال ایران» ضمن سنت شکنی در این باره تلاش کرده نقش عوامل ذهنی و غیرمادی را پررنگ تر کند. نویسنده‌ی کتاب بر پایه مباحث روان شناسی سیاسی، بحث نظری مفصلی را مطرح ساخته بدین معنا که تصمیم گیری افراد از جمله در عرصه سیاست خارجی تا حدود زیادی تحت تاثیر تصویر ذهنی آنها از موضوع موردنظر است.

به عبارت دیگر نویسنده عنوان می کند این واقعیتِ صرف و عینی نیست که به تصمیم و رفتار فرد تعیّن می بخشد، بلکه تصویری که از واقعیت در ذهن فرد شکل گرفته موجبات تصمیم گیری او می شود. لذا عواملی که در برسازی تصویر ذهنی نقش دارند بسیار قابل اهمیت هستند. با این تفاسیر نویسنده مدعی می شود سه عامل در شکل گیری تصویر نقش دارند که شامل نظام ادراکی، نظام احساسی و نظام شخصیتی می شوند.

نویسنده با این چارچوب نظری تلاش کرده تصویر ذهنی باراک اوباما، رئیس جمهور پیشین امریکا از ایران را تشخیص و تاثیر آن را بر تصمیمات وی در قبال ایران نشان دهد. بدین منظور نویسنده در نظام ادراکی به تحلیل محتوای سخنان اوباما در طول 8 سال مسند ریاست جمهوری پرداخته که به دلیل حجم بالای آن از یک برنامه رایانه ای استفاده کرده است. او در واقع تمام سخنان اوباما درباره ایران را در این 8 سال تحلیل کرده تا بُعد ادراکی اوباما نسبت به ایران را بدست دهد.

در نظام احساسی تلاش کرده بر اساس برخی نشانه ها و اماره ها احساس اوباما نسبت به ایران را حدس بزند و در نظام شخصیتی به بررسی شخصیت اوباما بر اساس نظریه های روان شناسی شخصیت پرداخته است تا بدین ترتیب تصویر ذهنی اوباما نسبت به ایران را کشف کند. نویسنده سرانجام تاثیر این تصویر را در تصمیمات اوباما در قبال ایران در پنج محور شامل 1- مسئله صلح اعراب و اسرائیل، 2- ادعای حمایت ایران از تروریسم، 3- ادعای بی‌ثبات سازی و دخالت در امور داخلی کشورهای منطقه، 4- ادعای نقض حقوق بشر در ایران و 5- برنامه هسته ای ایران مورد بررسی قرار داده است.

نویسنده کتاب نشان می دهد تصمیمات اوباما در هر 5 محور گفته شده بیش از آنکه ناشی از واقعیت رفتار ایران باشد، متاثر از تصویر ذهنی اوباما از ایران است که لزوما مترادف با واقعیت نمی باشد. لذا او مطابق با طرح نظری کتاب نتیجه می گیرد تصایری که از واقعیات داریم، بسیار مهم تر از خود واقعیات هستند. چنین دیدگاهی، بالتبع اختلافات را لزوما واقعی و غیرقابل حل نمی شمارد، بلکه آنها را تا حدود زیادی ساخته و پرداخته ذهن افراد می داند.

همانطور که نویسنده در کتاب خود مدعی شده است چنین رویکردی به رابطه ایران و امریکا نه تنها در ایران بلکه در جامعه علمی و دانشگاهی انگلیسی زبان نیز مورد توجه قرار نگرفته است؛ چنانکه دکتر سیدمحمد کاظم سجادپور، استاد روابط بین الملل و معاون پیشین وزارت خارجه نیز در مقدمه ای که بر این کتاب نگاشته، آورده است: «بی‌تردید این اثر، فهم و درک جامعه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل ایران در عرصه دانشگاهی و دست اندرکاران امور اجرائی سیاست خارجی ما را از واقعیت‌ها، پویایی‌ها و نشیب و فرازهای شکل‌گیری رفتار آمریکا نسبت به ایران بالا می‌برد و حفره‌هایی را در مطالعات سیاست خارجی با تاکید بر عنصر شخصیت و نظام شناختی پُر می‌کند.»

بر این اساس می توان گفت اهمیت این کتاب از این جهت است که پنجره ای جدید، جذاب و در عین حال علمی به تحلیل سیاست خارجی باز کرده است.چاپ نخست کتاب «تصویر و واقعیت در رویکرد امریکا در قبال ایران» تالیف دکتر جلیل بیات، توسط انتشارات ابرار معاصر تهران در خرداد ماه 1401 روانه بازار نشر شده است.