گزارش نشست گروه جامعه و سیاست خارجی ترکیه
انتخابات ژوئن ۲۰۲۳ در ترکیه؛ وارسی آرایش حزبی
نشست علمی با موضوع «انتخابات ژوئن ۲۰۲۳ در ترکیه، وارسی آرایش حزبی» گروه جامعه و سیاست ترکیه پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه با مشارکت گروه مطالعات ترکیه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا روز دوشنبه 23 خرداد با سخنرانی دکتر اسدالله اطهری پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات خاورمیانه، دکتر رضا دهقانی دانشیار دانشکده مطالعات جهان و دکتر داریوش صفرنژاد کارشناس شورای راهبردی روابط خارجی و با مدیریت دکتر رضا صولت مدیر گروه مطالعات ترکیه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا برگزار گردید.
در ابتدای این نشست دکتر رضا دهقانی، به ماهیت ائتلاف های حزبی فعلی در مقایسه با ائتلاف های دهه ۹۰ ترکیه پرداخت و گفت: در دهه ۹۰ آنچه در ترکیه حاکم بود، ژئوپلیتیک در جنگ سرد بود. احزاب دهه ۹۰ همواره خطر کودتا را احساس می‌کردند زیرا کودتا در ترکیه خیلی معمولی بود. در ترکیه سیاسیون نمی‌توانستند یک دولت معتدل به وجود بیاورند؛ احزاب چپ و راست همواره با تهدید ژنرال های ترکیه مجبور به منحل کردن ائتلاف های حزب خوب می‌شدند. اما از سال ۲۰۱۶ و پس ازکودتا در ترکیه، ارتش بسیار ضعیف شد. ترکیه معمولا به عنوان کشور کودتا در تاریخ شناخته می‌شود. این پژوهشگر مسائل ترکیه تصریح کرد: تا قبل از روی کارآمدن حزب «عدالت و توسعه» گفتمان حاکم براساس «کمالیسم» بود که مدعی بود ما در اتمسفری از عدالت نفس می‌‌کشیم و بقیه احزاب ذیل آن فعالیت می‌کردند. اما بعد از روی کار آمدن «حزب عدالت و توسعه» گفتمان قوی‌‌تری با عنوان گفتمان «نئوعثمانیسم» به وجود آمد. گفتمان اخوانی را می‌توان نشات گرفته از این جریان دانست. این امر حاکی از عوض شدن شکل گفتمان است که با دهه ۹۰ ترکیه کاملا متفاوت است. گفتمان حاکم در دو دهه اخیر به سمت گفتمان های غربی سوق پیدا کرد. دو دهه از قدرت‌‌گیری حزب توسعه و عدالت گذشته و ما شاهد آرایش حزبی جدید در ترکیه هستیم و آن ائتلاف دو حزب بزرگ جمهور و ملت است.
دکتر داریوش صفرنژاد به عنوان سخنران دوم نشست با اشاره به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در سال آینده گفت: در حال حاضر از بین تمام گزینه های موجود در ترکیه از جمیع جهات انتخاب شدن اردوغان در این انتخابات به نفع ایران است و منافع ایران با حضور اردوغان بیشتر از گزینه های موجود در این عرصه تأمین می‌شود. وی افزود: ایران و ترکیه در حال حاضر در عرصه دوجانبه با یکدیگر همکاری دارند. در برخی از حوزه های منطقه ای با یکدیگر رقابت دارند و از دیگر سو در برخی دیگر از حوزه های منطقه ای دچار تقابل هستند که ما این موضوع را در بحث سوریه و یا گفتمان مقاومت مشاهده می‌کنیم.
وی با بیان اینکه اردوغان به همراه تیم خود برنامه‌ریزی کرده اند که در انتخابات ریاست جمهوری سال آینده میلادی پیروز شوند و به احتمال بسیار زیاد آن‌ها با آرای نسبی به این هدف دست خواهند یافت، افزود: او در یک سال پیش رو حداکثر تلاش خود را می‌کند که در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شود و به نظر می‌رسد که در انتخابات پارلمانی نیز به یک پیروزی ائتلافی به همراه حزبش دست پیدا کند. این کارشناس شورای راهبردی روابط خارجی در بخش دیگری از صحبتهای خود به تأثیر متغیرهای خارجی در روند تحولات ترکیه اشاره کرد و گفت: از جمله متغیرهای مهم در این زمینه بحث اتحادیه اروپا و ناتو است. در حال حاضر ترکیه به نوعی بازیگر نیابتی ناتو در مناطقی چون آسیای میانه و قفقاز است.
دکتر صفرنژاد همچنین یکی دیگر از مولفه‌های مهم در این زمینه را آمریکا دانست و گفت: در این مدت اردوغان همسویی کامل با آمریکا داشته ولی همکاری کامل نداشته است. این کارشناس مسائل ترکیه به تأثیرگذاری متغیر آلمان و ترک های مقیم آلمان اشاره کرد و افزود: آرای ترک‌های مقیم اروپای غربی می‌تواند در این انتخابات و تعیین کاندیدای پیروز موثر باشد. وی با بیان اینکه همچنین موضوع کردها و علوی‌ها یکی دیگر از متغیرهای مهم در بحث انتخابات پیش رو در ترکیه است در بخش دیگری از صحبتهای خود افزود: علیرغم اینکه مخالفان لاییک سرسخت اردوغان او را به نوعی فرزند جمهوری اسلامی ایران می‌دانند ولی در ایران عده‌ای او را فرزند نااهل می‌دانند. این کارشناس مسائل ترکیه با اعتقاد بر اینکه روابط ایران و ترکیه در عرصه دوجانبه در طی این سال‌ها با مشکلات جدی در زمینه‌های ارضی و مرزی مواجه نبوده است و مدل راهبردی در این حوزه همکاری است، افزود: در همین چارچوب شاهد توسعه روابط دو کشور در حوزه‌های مختلف از جمله اقتصادی بوده‌ایم. صفر نژاد همچنین به مشترکات دو کشور در حوزه‌های دینی، قومی، مذهبی اشاره کرد و افزود: در کنار این اشتراکات ما با برخی از اقداماتی که اردوغان در منطقه انجام داده است دارای تقابل جدی هستیم که همان طور که اشاره شد موضوع سوریه یکی از این مسائل است.
وی همچنین با اعتقاد بر اینکه نگاه اردوغان به اسرائیل در روابط با این رژیم نگاه راهبردی نیست، در بخش دیگری از صحبتهای خود تأکید کرد: ما نباید ترکیه را برابر با اردوغان بدانیم. بالاترین میزان آرای اردوغان و حزبش حدود ۵۰ درصد از رأی‌دهندگان ترکیه بوده است و ۵۰ درصد جامعه ترکیه را کسان دیگر با عقاید متفاوت تشکیل می‌دهند. این کارشناس مسائل ترکیه همچنین با تأکید بر اینکه ما باید همکاری دوجانبه با ترکیه را به همکاری چندجانبه تبدیل کنیم، تصریح کرد: به نظرم از میان گزینه‌های موجود در جمع کاندیداهای احتمالی انتخابات ریاست جمهوری ترکیه از جمیع جهات برای ما اردوغان بهتر است و منافع ایران با حضور اردوغان تأمین‌تر خواهد بود. وی همچنین با بیان اینکه روابط دوجانبه ایران و ترکیه تابع روی کار آمدن هیچ حزب سیاسی در ترکیه نیست و این روابط همواره وجود داشته گرچه در مواقعی با فراز و نشیب‌هایی روبرو بوده است، خاطر نشان کرد: روابط ایران و ترکیه نباید لحظه‌گرا، تبلیغاتی و رسانه‌ای باشد.
دکتر اسدالله اطهری به عنوان آخرین سخنران این نشست در بخشی از صحبتهای خود با اعتقاد بر اینکه ترکیه و اردوغان در حال حاضر به دنبال تخلیه ظرفیت ژئوپلیتیک ایران هستند گفت: جایگاه و موقعیت ژئوپلیتیک ترکیه و افکار تهاجمی اردوغان موجب تهاجمی شدن سیاست خارجی ترکیه شده است .در این تغییر، بعد دیپلماتیک و نظامی قابل مشاهده است. در بعد نظامی، مداخله نظامی در جمهوری آذربایجان، عراق، لیبی، سوریه، اتیوپی، فروش پهپاد به اوکراین را شاهد هستیم. در بعد دیپلماتیک به جای مشکلات صفر با همسایگان در مدیترانه با یونان و قبرس مشکل پیدا کرده بویژه در زمینه پرونده انرژی، در سطح منطقه با کویت بحرین ،مصر و عربستان گروه غیر رسمی کوارتت را تشکیل داده، فاکتور اسراییل ،ارمنستان و قره باغ، اروپا و مسایل مربوط به حقوق بشر و عثمان کاوالا و بحران پناهجویان، متغیر امریکا در اس 400 و اف 35 هرچند با جنگ اوکراین تغییراتی در روابط با امریکا ایجاد شده و در مورد اف 16 دیدگاه هایی مطرح شده حضور ترکیه در آفریقا و مساله روابط با چین و روسیه هم مطرح است. رفتار ترکیه حرکت به سمت چین و روسیه نیست بلکه می خواهد در هر دو طرف جایگاهی داشته باشد. این پرونده ها و نیازهای جدید،کارگزاران ترکیه را به سمت دیپلماسی تهاجمی سوق داده است که البته در این زمینه باید به این موضوع توجه داشت که ایران نیز نتوانسته از ظرفیت‌ها و موقعیت‌هایی که وجود داشته استفاده کند و در همین چارچوب آنکارا تلاش کرده این موقعیتها را به نفع خودش استفاده کند.
وی با بیان اینکه در حال حاضر ترکیه به دنبال هژمونی منطقه ای است، افزود: در همین چارچوب در عرصه های مختلف شاهد رقابت ترکیه با ایران هستیم و در برخی از حوزه ها این رقابت به تقابل منجر شده ونگرانی این است که بازی با حاصل جمع صفر برسیم. وی با رد برخی از اظهارات مبنی بر اینکه در طی سالهای گذشته روابط دو جانبه ایران و ترکیه با مشکلات ارضی و مرزی مواجهه نبوده است به اقدام ترکیه در زمان حنگ جهانی اول اشاره کرد ولی در عین حال تاکید کرد در تاریخ متوقف نشویم. وی در بخش دیگری از صحبتهای خود تاکید کرد در انتخابات سرنوشت ساز ۲۰۲۳ کردها نقش مؤثری دارند البته به همراه پرونده های دیگری که در بالا مطرح کردم.
وی با انتقاد از اینکه ترکیه اکنون برای ما بسیار خطرناک شده و در همه جا به دنبال منافع خود با تقابل و یا رقابت علیه منافع ایران است افزود: ترکیه از تحریم ایران سود می برد و تحریم های یکجانبه علیه ایران را اجرا می کند. شرکت های ترکیه نیز از این موقعیت علیه طرف ایرانی از ابزار تحریم در چانه زنی و قیمت ها استفاده می کنند. وی همچنین گفت: به احتمال زیاد در انتخابات پیش رو در ترکیه بار دیگر اردوغان به پیروزی برسد. دکتر اطهری همچنین با بیان اینکه سیاست خارجی ترکیه تهاجمی است افزود: در همین چارچوب اگر حکومت عاقلی در تهران نباشد ترکیه همچنان موضوع تخلیه ظرفیت ژئوپلیتیکی ایران را دنبال می کند. این کارشناس مسائل ترکیه با بیان اینکه اردوغان اقتدارگرا مورد قبول من نیست افزود: من اردوغان 2002-تا 2011را ترجیح می دهم. اردوغان و حزب عدالت و توسعه به دنبال دموکراسی و نیز به دنبال آشتی اسلام و مدرنیته بودند با مخالفان گفتگو می کردند با کردها سیاست گشایش داشتند و در بعد اقتصادی شامگن را مطرح می کردند ولی اکنون سرکوب مخالفان را ترجیح می دهد احزابی که به شکل دموکراتیک به قدرت رسیده اند با آنان برخورد می کند و به زندان روزنامه نگاران تبدیل شده است. من بازگشت ترکیه به سیاست تنش صفر با همسایگان را ترجیح می دهم. توهم هژمونیک می تواند سرنوشت تلخی برای وی رقم زند. دکتر اطهری در پایان سخنان خود گفت: در مجموع گذار از نظام پارلماتی به ریاستی به نحوی گذار از ساختار به کارگزار هم بوده و کارگزار یعنی اردوغان نقش مهمی در سیاست خارجی و روابط بین المللی ترکیه دارد. این نشست با پرسش و پاسخ پژوهشگران و سخنرانان خاتمه یافت.
نویسنده گزارش: مهدی لکزی دبیر گروه مطالعات ترکیه
جهت ارجاع علمی: داریوش صفرنژاد، « انتخابات ژوئن ۲۰۲۳ در ترکیه؛وارسی آرایش حزبی»، نشست 23 خرداد 1401 گروه جامعه و سیاست خارجی ترکیه، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1401/3/28
نویسنده
مهدی لکزی (دبیر گروه)
مهدی لکزی پژوهشگر مهمان و دبیر گروه جامعه و سیاست خارجی ترکیه مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه است. وی دانش آموخته مقطع دکتری در رشته علوم سیاسی گرایش مسائل ایران دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز می باشد. حوزه مطالعاتی ایشان مطالعات ترکیه و تحولات فکری خاورمیانه است.