جنگ اوکراین از منظر آرای ماکیاولی و کلاوزویتس

نویسنده: مهدی فقیه، پژوهشگر مهمان و عضو گروه ها روند های فکری

جنگ‌ هاي منطقه‌ اي بيانگر نشانه‌ هايي از تغيير در موازنه قدرت خواهد بود. سياست بين الملل همواره بر اساس رقابت دايمي قدرت ‌هاي بزرگ و بازيگران منطقه ‌اي شكل مي‌گيرند. با آغاز حمله روسیه به اوکراین در 24 فوریه 2022(5 اسفند1400) بسیاری را گمان بر این بود با توجه به عدم تقارن قدرت نظامی بین دو کشور این جنگ در مدت زمان کوتاهی با برتری روسیه در میدان نبرد به پایان خواهد رسید، اما تحولات بعدی خلاف پیش‌بینی‌ها را به اثبات رساند و نشان داد كه شكل جديدي از رقابت ژئوپلیتيكي در روابط آمريكا، روسيه و كشورهاي اروپايي به وجود آمده است.

تهاجم روسیه با واکنش منفی در عرصه بین المللی مواجه شد و از سوی دیگر مقاومت نیروهای اوکراین با حمایت لجستیکی و تسلیحاتی قدرت‌های اروپایی و آمریکا این جنگ را از جنگ بین دو کشور به جنگ قدرت‌های اروپایی و آمریکا با روسیه مبدل کرد. واقعيت‌هاي موجود بيانگر آن است كه جنگ سرد جديدي بين آمريكا و روسيه به وجود ‌آمده است در جنگ سرد 2022 نشانه‌هايي از ستيزش منطقه‌اي با الگوي رقابتي مشاهده مي‌شود. روسيه تلاش دارد تا موقعيت خود را به‌عنوان بازيگر منطقه ‌اي تثبيت كند در‌حالي‌كه ايالات متحده و اروپا بر اين اعتقادند كه افزايش قدرت روسيه در حوزه «قلب زمين- Heart Land» چالش‌هاي جديد ژئوپلتيكي را به وجود مي‌آورد. يكي از شاخص‌هاي اصلي جنگ اوكراين آن است كه ايالات متحده از سازوكارهاي كنش متقابل بهره گرفت و توانست چالش‌هايي را در برابر سياست منطقه‌اي و راهبردي روسيه به وجود آورد.

تبيين هر جنگ منطقه‌ اي نيازمند شناخت محيط نبرد مي‌باشد. ماكياول براي اولين بار رابطه بين قدرت، سياست خارجي و تغييرات ساختاري در موقعيت كشورها را تبيين كرد. ماكياول را مي‌توان الهام‌بخش نظريه رئاليستي روابط بين الملل دانست كه از سال 1648 به بعد محور اصلي سياست‌گذاري راهبردي بين بازيگران براي حداكثرسازي منافع ملي بوده است. در این نوشتار سعی می کنم تاثیر حضور نیروهای خارجی بر تحولات میدان نبرد جنگ روسیه و اوکراین در پرتو اندیشه ها و آرای نیکولو ماکیاولی (1469-1527م) بررسی شود.

1. جنگ و منطق قدرت در روابط بين الملل

حضور نیروهای خارجی در جنگ ها سابقه تاریخی دارد که معروف ترین این نیروها « ارتش نیروهای خارجی فرانسه یا لژیون خارجی فرانسه» (Legio Patria Nostra) می باشد. در جنگ روسیه و اوکراین از همان ابتدا مسئله حضور نیروهای خارجی در هر دو جبهه مورد توجه رسانه های بین المللی قرار گرفت. در مقطعی وزیر خارجه اوکراین اعلام کرد حدود ۲۰ هزار نیروی خارجی آماده جنگ در کنار صفوف ارتش اوکراین هستند. در مقابل سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه طی سخنانی در جلسه شورای امنیت ملی این کشور اعلام کرد که 16 هزار داوطلب، عمدتا از خاورمیانه برای جنگ علیه اوکراین درخواست داده‌اند.

نیکولو ماکیاولی اندیشمند ایتالیایی شهیر سیاست در بین مخاطبان فارسی زبان عموما با دو کتاب «شهریار» و «گفتارها» شناخته می شود، هر چند کتاب مستقلی در تحت عنوان«هنر جنگ» (Art of War) دارد در این اثر نیکولو ماکیاولی در قالب یک گفتگوی سقراطی میان شاهزاده "فابریزیو کولونا" و اشراف و نجیب ‌زادگان فلورانسی تغییرات امور نظامی و جنگاوری اروپایی را به مثابه یک پیامد تحولات گسترده تر پیشرفت و تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فناورانه توضیح داده و پیش بینی می کنند. متن کار گسترده است. در پایان آن و در کتاب هفتم، فابریزیویِ ماکیاوولی اصول 27 گانه عمومی در مورد جنگ و جنگاوری را توضیح می دهد که در ادامه به آن ها اشاره می شود:

1-آنچه به نفع دشمن است به تو ضرر می رساند. و آنچه به تو سود می رساند به دشمن زیان می رساند.

2-هر کس در جنگ بیشتر مراقب نقشه‌های دشمن باشد و در تربیت لشکر خود سختی‌های زیادی را متحمل شود، خطرات کمتری را متحمل می‌شود و می‌تواند امید بیشتری به پیروزی داشته باشد.

3-هرگز سربازان خود را وارد درگیری نکنید، مگر اینکه از شجاعت آنها مطمئن شوید و بدانید که آنها بدون ترس هستند، و سازماندهی شده اند، و هرگز تلاش نکنید، مگر اینکه ببینید آنها به پیروزی امیدوار هستند.

4-شکست دادن دشمن با گرسنگی بهتر از فولاد است. در چنین پیروزی، بخت بیش از فضیلت به کار می آید.

5-هیچ کاری بهتر از کاری نیست که از دشمن پنهان داشته باشید تا زمانی که آن را اجرا کنید.

6-این که بدانید چگونه یک فرصت را در جنگ تشخیص دهید و از آن استفاده کنید، بیش از هر چیز دیگری به شما سود می رساند.

7-طبیعت، انسان های کمی را شجاع می آفریند، صنعت و آموزش افراد زیادی را می سازد.

8-نظم و انضباط در جنگ بیشتر از خشم به کار می آیند.

9-اگر برخی از طرف دشمن به خدمت شما بیایند، اگر وفادار باشند، همیشه از شما یک دستاورد بزرگ خواهند ساخت. زیرا نیروهای دشمن با از دست دادن کسانی که فرار می کنند بیشتر از کسانی که کشته می شوند کاهش می یابد، اگرچه نام فراریان برای دوستان جدید مشکوک و برای دوستان قدیمی نفرت انگیز است..

10-در سازماندهی یک درگیری برای ذخیره کمک های بزرگ در پشت خط مقدم، بهتر است تا اینکه سربازان خود را برای ایجاد یک جبهه بزرگتر بگسترانید.

11-او که می داند چگونه نیروهای خود و دشمن را بشناسد به سختی بر دشمن غلبه می کند.

12-فضیلت سربازان بیش از کمیتِ آن ها ارزش دارد و سیاست اغلب از فضیلت سود بیشتری دارد.

13-چیزهای جدید و سریع لشکریان را می ترسانند، در حالی که چیزهای معمولی و آهسته نزد آنها کم اهمیت است: بنابراین شما ارتش خود را تجربه خواهید کرد و قبل از اینکه با او درگیر شوید، با درگیری (قدرت) دشمن جدیدی را یاد خواهید گرفت.

14-هر کس دشمنی را که از هم گسیخته شده تعقیب کند، کاری جز مغلوب شدن از پیروز شدن انجام نمی دهد. هر که برای زندگی رزق و روزی نکند (غذا) مغلوب است بی پولاد.

15-هر که به سواره نظام بیشتر از پیاده نظام یا به پیاده نظام بیشتر از سواره نظام اعتماد کند، باید به محل بسنده کند.

16-اگر می خواهید ببینید آیا جاسوسی در طول روز وارد اردوگاه شده است، کسی به محل اقامت او نرود.

17-زمانی که متوجه شدید که دشمن چیزی از شما را پیش بینی کرده است، روند خود را تغییر دهید.

18-با بسیاری در مورد کارهایی که باید انجام دهید مشورت کنید و در مورد کارهایی که بعدا انجام می دهید با افراد کمی مشورت کنید.

19-هنگامی که سربازان در اتاق خود محبوس می شوند، آنها را با ترس یا مجازات در آنجا نگه می دارند.

20-پس هنگامی که جنگ آنها را هدایت می کند، امید و پاداش دارند.

21-کاپیتان های خوب (افسران لایق) هرگز به نامزدی نمی آیند مگر اینکه ضرورت آنها را مجبور کند یا فرصتی آنها را فرا می خواند.

22-طوری عمل کنید که دشمنانتان ندانند که چگونه می خواهید ارتش خود را برای نبرد سازماندهی کنید و به هر شکلی که آنها را سازماندهی می کنید آن را طوری ترتیب دهید که خط اول توسط دومی و سومی دریافت شود.

23-در یک نبرد، هرگز از یک شرکت برای اهداف دیگری غیر از آنچه که به آن اختصاص داده اید استفاده نکنید، مگر اینکه بخواهید بی نظمی ایجاد کنید.

24-حوادث به سختی برطرف می شوند، مگر اینکه به سرعت از امکانات فکر کردن استفاده کنید.

25-مردان، پولاد، پول و نان، رگه های جنگ هستند. اما از این چهار مورد، دو مورد اول ضروری‌تر است، زیرا مردان و فولاد پول و نان می‌یابند، اما پول و نان مردان و پولاد را نمی‌یابند.

26-مرد ثروتمند غیر مسلح جایزه سرباز فقیر است.

27-سربازان خود را عادت دهید که از لباس های زندگی ظریف و مجلل دوری کنند و آن ها را حقیر بشمارند. (Machiavelli,2018)

با این حال در خلال مباحث کتاب های «شهریار» و «گفتارها» مباحث مربوط به جنگ و سپاه را هم مطرح می کند. ارجاعات به سخنان ماکیاولی بر مبنای همین دو کتاب ترجمه شده است.

2. عناصر قدرت و ضعف كشورها در جنگ‌ها

ماكياول در تبيين منطق نبرد به اين نكته اشاره دارد كه: بر شهریار لازم است که بنای کار خویش را بر پایه های استوار نهد و گرنه ناگزیر نقشه هایش بر آب خواهد شد. پایه های اصلی هر دولتی، خواه نو بنیاد یا کهن یا آمیخته، قانون نیکو و سپاه نیکو است. و از آنجا که بی چنین سپاهی چنان قانونی نیز نمی تواند داشت و هر جا سپاه نیکو در کار باشد قانون نیکو نیز از پی خواهد آمد، جستار قانون را رها کرده و به سپاه خواهم پرداخت. پس می گویم، سپاهی که شهریار به دفاع از کشور خویش می گمارد یا از آن خود اوست، یا از مزدوران است، یا سپاهی است کمکی، یا آمیزه ای از این ها. (ماكياولي ،67:1366)

همچنين ماكياول به اين موضوع اشاره دارد كه در نبردها لازم است تا نيروهايي بسيج شوند كه از قابليت تاكتيكي برخوردار شوند. و تاکید می کند اگر کسی کار دفاع از کشور خویش را به مزدوران سپارد، هرگز ایمن و آسوده خاطر نتواند بود، چرا که آنان از هم گسیخته و قدرت طلب و بی بند و بار و پیمان شکنند، و با دوستان دلیرند و در برابر دشمنان زبون؛ نه ترسی از خدا دارند و نه وفائی با انسان و وجودشان مایه ی ویرانی است. در روزگار صلح اینان شما را غارت می کنند و در روزگار جنگ، دشمنان، و دلیل آن این است که جز آن دستمزد نا چیز هیچ انگیزه ای ایشان را به پایداری در میدان پایبند نمی کند و این نه چیزی است که ایشان را به جانفشانی در راه شما بکشاند. ماكياول همچنين بر ضرورت نشانه‌هايي از كنش تاكتيكي تاكيد دارد. كنش تاكتيكي بيانگر شكل جديدي از سياست و قدرت بوده كه رابطه بين جامعه، فرماندهان نظامي و نظامي‌گري را منعكس مي‌سازد. سپاهیان مزدور جز زیان به بار نمی آورند، و همچنین جمهوریی که سپاهیانی از خود دارد دشوارتر زیر بار حکومت یکی از شهروندان خود می رود تا جمهوریی که سپاهیان بیگانه دارد. (ماكياولي ،68:1366)

3. جنگجویان خارجی و آموزه‌هاي ماكياولي

بحران اوكراين را مي‌توان يكي از نشانه‌هاي جنگ منطقه‌اي دانست كه در آن ناسيونالیسم از اهميت و اثربخشي قابل توجهي برخوردار بوده است. دراندیشه ماکیاول رابطه بين وطن‌پرستي، فرماندهي و قالب‌هاي آرماني را می توان مشاهده کرد. در انديشه ماكياول رابطه مستقيم با معادله سياست و قدرت دارد به همين دليل است كه تاكيد دارد كه در آغاز کشور گشایی و نیزیان در زمین، از آنجا که قلمروشان چندان پهناور نبود و در جنگاوری بنام بودند، ایشان را چندان جای ترس از این سرگردگان نبود. اما هنگامی که به سر کردگی کارمانیولا به کشور گشایی پرداختند، مزه ی این خطا (یعنی به خدمت گرفتن سرکردگان مزدور) را چشیدند. آنان در جنگی که به سرکردگی کار ما نیولا با امیر میلان کردند و وی را شکست دادند، دیدند که کارمانیولا مردی است بسیار سلحشور، اما چندان از دل و جان نمی جنگد و دانسته بودند که به سر کردگی وی پیروزی دیگری به دست نخواهند آورد. نيروهاي نظامي در شرايطي كه فاقد آموزه‌هاي اعتباري و ناسيوناليستي باشند به مقاومت و ابتكار عمل توجهي ندارند. اين گروه با داشتن چنین سپاهیانی پیروزی ها کند و ناچیزند اما شکست ناگهانی و برق آسا.

سپاهیان کمکی، که ایشان نیز همچون مزدوران به کار نیایند، سپاهیانی هستند که به هنگام یاری خواستن از یک دولت بزرگ برای یاری و دفاع (به یک دولت کوچک) فرستاده می شوند؛ چنانچه پاپ یولیوس چندی پیش طلبید. و این هنگامی بود که وی نومید از مزدوران خویش در جنگ فررارا، به سپاهیان کمکی روی آورد و از فرناندو، پادشاه اسپانیا؛ درخواست که با سپاهیان خود وی را یاری دهد. سپاهیان کمکی برای خود خوبند اما برای آن کس که ایشان را فرا می خواند همیشه مایه ی ناکامی اند؛ زیرا گر جنگ را ببازند شما باخته اید و اگر ببرند اسیر ایشانید. (ماكياولي ،71:1366)

4. منطق جنگ و امكان‌ پذيري پيروزي با استفاده از نیروهای خارجی

در انديشه ماكياولي اگر کسی آرزوی پیروزی درسر نداشته باشد همان به که چنین سپاهیانی روی آور شود که هزار بار از مزدوران خطرناکترند و از ایشان جز ویرانی به بار نمی آید، چرا که سپاهیان کمکی یکپارچه اند اما از کسی دیگر فرمان می برند؛ حال آنکه مزدوران اگر در جنگی پیروز شوند زمان بیشتر و فرصت در خورتری می خواهد تا به شما آزاری برسانند، زیرا نیروی یکپارچه ای نیستند و برگزیده و جیره خوار شمایند و بیگانه ای که به سرکردگی ایشان گناشته اید نمی تواند بزودی چنان قدرتی به کف آورد که مایه ی آزار شما شود.

سخن کوتاه، بزرگترین خطر مزدوران بد دلیشان است و بزرگترین خطر سپاهیان کمکی دلاوریشان. از اینرو، شهریار خردمند همیشه از چنین سپاهیانی می پرهیزد و به سپاهیان خود روی می کند و خوشتر دارد که با نیروهای خود جنگ را ببازد تا آنکه به نیروی دیگران در جنگ پیروز شود؛ زیرا بر آنست که با نیروهای بیگانه پیروزی راستین فرا چنگ نمی آید و در کتاب «گفتارها» تاکید می کند بار دیگر می گویم که در میان همه انواع گروههای سربازی، گروههای امدادی زیباترند از همه اند. شاه یا دولت جمهوری که از یاری آنها استفاده می کند هیچ گونه قدرتی بر آنان ندارد و اختیارشان فقط به دست دولتی است که آنها را فرستاده است. (ماكياولي ،254:1377)

5. طرح ريزي براي پيروزي در جنگ با آموزه ماكياولي و کلاوزویتس

ماكياولي را مي‌توان بيانگر انديشه هايي دانست كه بعد از او كلاوزويتس از آن بهره گرفت از زمان ماکیاولی تا کنون جنگ و استراتژی های نظامی شاهد تحولات و تغییرات چشمگیری بوده است. از جمله عوامل موثر در صحنه نبرد به استفاده از فن آوری های نوین است. زمانه و عصر ماکیاولی دورانی بود که اختراع سلاح گرم و به کارگیری توپخانه می رفت که شکل جنگ را از شیوه سنتی استفاده از سلاح سرد و شمشیر دگرگون کند به نوحی که بخش 17 از کتاب دوم گفتارها را ماکیاولی به توپخانه اختصاص داده است. هر چند در کتاب «هنر جنگ» نبوغ ماکیاولی در بحث او از توپخانه بیشتر نمایان است.

ماكياول تصور می کند که چنین نیروی قدرتمندی بیشترین سود را برای محافظت از طرف خود در برابر استفاده دشمن از آن دارد. از این رو، توپخانه به جای استفاده برای کشتار نیروهای دشمن، باید ابتدا برای خلع سلاح دشمن مورد هدف قرار گیرد (www.hoover.org). در جنگ جهانی دوم یکی از دلیل برتری نیروی دریایی بریتانیا به نیروی دریایی آلمان نازی استفاده از نفت به عنوای نیروی محرکه ناوهای جنگی بریتانیا بود در حالی که المان ها در ناوهای خود از زغال سنگ استفاده می کردند. در جنگ روسیه و اوکراین هم استفاده از «پهپاد» به عنوان فن آوری نوین نظامی قابل توجه است.

ماکیاولی در کتاب گفتارها سه عامل را سپاهی بزرگ و مقتدر، سرداران خردمند و بخت نیک (ماکیاولی) عامل موفقیت در جنگ می داند. جا دارد برای تبیین بهتر کلام ماکیاولی نگاهی به آرای کارل فون کلاوزِویتس (۱۸۳۱–۱۷۸۰) از استراتژیست های برجسته تاریخ داشته باشیم.

بخت و اقبال مورد اشاره ماکیاولی در نزد کلاوزویتس این گونه تعبیر می شود جنگ قلمرو عدم قطعیت و اقبال بود و از آن بالاتر قلمرو مصیبت، آشفتگی، ناتوانی و ترس.ترکیب همه آن ها مبدل به عنصری شد که کلاوزویتس آن را «کشاکش» نامید؛ عرصه ای که تمام عملیات نظامی در آن رخ می داد... این تمایل ذاتی برای به مسیر غلط انداختن کارها بر اثر عوامل بیرونی و حتی عواملی که چندان قابل کنترل نیستند تشدید می شد، مثل وضع هوا. (هاوارد،59:1392)

6. چشم انداز ادامه جنگ روسیه و اوکراین در آموزه‌هاي كلاوزويتس

کلاوزویتس جنگ ها را به دو دسته تام و محدود تقسیم می کند که با هدف پایان بخشیدن به استقلال سیاسی دشمن و یا تعیین شرایط صلح مطلوب صورت می گیرد. از نظر کلازوویتس دفاع شیوه جنگی قوی تری از حمله است. حفظ و حراست اراضی متصرفی آسان تر از تصرف آن است. نیروی ضعیف تر، مگر از سر استیصال، به نیروی قوی تر حمله نمی کند، بلکه در وضعیت دفاعی می ماند و با حداکثر استفاده از موقعیت دفاعی به ترمیم ضعف خود می پردازد. (هاوارد،96:1392)

همان که گفته شد کلاوزویتس جنگ ها را به دو دسته تام و محدود تقسیم می کند که «جنگ تام»با هدف پایان بخشیدن به استقلال سیاسی دشمن و «جنگ محدود» برای تعیین شرایط صلح مطلوب صورت می گیرد. جمله معروف کلاوزویتس که «جنگ چیزی نیست جز ادامه ی سیاست با ابزاری دیگر» ناظر به وضعیت جنگ روسیه و اوکراین است، از یک سو تهاجم روسیه با هدف تغییر رویکرد در سیاست خارجی اوکراین در نگاه به غرب صورت گرفت (جنگ محدود) اما با واکنش وسیع کشورهای اروپای غربی، اتحادیه اروپا و کشورهای اروپای شرقی جدا شده از سلطه شوروی سابق مواجه شد. از دیگر سو می توان جنگ فعلی روسیه و اکراین را ادامه سیاست گسترش ناتو به شرق دانست که نتیجه آن هم به موازنه و توازن قدرت در عرصه سیاست بین الملل بستگی دارد و هم تاثیر می گذارد.

هر چند در صحنه نبرد اوکراین در مقابل تهاجم روسیه در وضعیت دفاعی قرار دارد و از نظر کلازوویتس دفاع شیوه جنگی قوی تری از حمله است. حفظ و حراست اراضی متصرفی آسان تر از تصرف آن است. نیروی ضعیف تر، مگر از سر استیصال، به نیروی قوی تر حمله نمی کند، بلکه در وضعیت دفاعی می ماند و با حداکثر استفاده از موقعیت دفاعی به ترمیم ضعف خود می پردازد.

هنری کیسینجر، وزیر خارجه اسبق 98 ساله در تازه ترین اظهار نظر خود در مجمع جهانی اقتصاد در سوئیس پیرامون جنگ اوکراین گفت باید قبل از بروز تنش‌های دامنه‌دار که دیگر نمی‌توان به آسانی بر آنها غلبه کرد، مذاکره را آغاز کند. وی افزود در حالت ایده آل خط جداکننده باید بازگشت به وضعیت قبلی (قبل 24 فوریه)باشد. وی گفت ادامه جنگ فراتر از آن نقطه به معنای آزادی و رهایی اوکراین نبوده، بلکه جنگی جدید علیه روسیه محسوب می‌شود. کیسینجر همچنین تاکید کرد غرب نباید در «حال و هوای لحظه‌ها» غرق شود و نباید موقعیت تاریخی روسیه در اروپا را فراموش کند. به گفته وی روسیه برای 4 قرن بخش اساسی اروپا بود و رهبران نباید از روابط درازمدت غافل شوند و روسیه را به دامن چین سوق دهند. کیسینجر افزود امیداوار است اوکراینی‌ها قهرمانی در جنگ را با خرد ترکیب کنند.

به دنبال سخنان کیسینجر جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در مقابل سؤال یک خبرنگار گفت، ممکن است کیف برای پایان دادن به جنگ در اوکراین نیاز به واگذاری خاک خود به روسیه داشته باشد. با این حال، وی در ادامه افزود: «این سرزمین آنهاست. من به آنها نمی گویم چه کاری انجام دهند یا نکنند.»

سخنان اخیر کیسینجر و بایدن را باید در ادامه سنت رئاليستي روابط بين الملل دانست كه از سال 1648 به بعد محور اصلي سياست‌گذاري راهبردي بين بازيگران براي حداكثرسازي منافع ملي بوده است. اما برای به اصطلاح رمزگشایی و تبیین صحبت های کیسینجر باید به صحبت های کلاوزویتس رجوع کرد. مقصود کیسینجر از این که « اوکراینی‌ها قهرمانی در جنگ را با خرد ترکیب کنند»، از نظر کلاوزویتس یعنی جنگ به علت وضعیت سیاسی رخ می دهد و بنابراین جنگ یک عمل سیاسی است؛ سیاست «عقل راهگشا» و جنگ فقط وسیله است. (هاوارد،91:1392) برای متخصص استراتژی درگیری های پیروزمندانه وسیله ای است برای دستیابی به صلح یا وضعیت مطلوب در روابط دو کشور؛ کیسینجر خواسته به اوکراین هشدار بدهد بدون در نظر گرفتن کمک و پشتیبانی کشورهای اروپایی و آمریکا، عدم اتکا به نیروهای خارجی داوطلب برای حضور در جبهه جنگ روسیه و اوکراین(دیدگاه ماکیاولی) واقع بینانه محدودیت های قدرت نظامی و اقتصادی خود را در نظر گرفته و با توجه به جایگاه و وزن سیاسی این کشور در ساختار نظام بین الملل جنگ فعلی را که بر اساس آموزه های کلازوویتس یک جنگ محدود است مبدل به جنگ تام که منجر به از دست رفتن استقلال سیاسی اکراین می شود، نکند.

منابع:

-Machiavelli, Niccolo. (2018) The Art of War. Erebus Society Press.

- ماکیاولی، نیکولو‌. (1366)شهریار ، ترجمه داریوش آشوری. تهران: نشر پرواز.

- ماکیاولی، نیکولو‌. (1377)گفتارها ، ترجمه محمد حسن لطفی. تهران: انتشارات خوارزمی.

: Codevilla, Angelo M. (2017, June 6) “The Art Of War, By Niccolò Machiavelli”, Available at-

https://www.hoover.org/research/art-war-niccolo-machiavelli

- هاوارد، مایکل‌. (1392) کلاوزویتس ، ترجمه غلامحسین میرزا صالح. تهران: نشر ماهی.

جهت ارجاع علمی: مهدی فقیه، « جنگ اوکراین از منظر آرای ماکیاولی و کلاوزویتس»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1401/3/24