ظرافت ها و ضرورت های سیاست هسته ای ایران در دوره ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی

آینده مذاکرات هسته ای ایران در دوران ابراهیم رئیسی و جو بایدن، عنوان نشستی تخصصی است که گروه بررسی ملاحظات استراتژیک آمریکا در خاورمیانه روز دوشنبه 19مهرماه 1400 ـ ساعت 16 ـ به صورت مجازی در پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار کرد.

این نشست علمی با ارائه مارک فیتزپتریک، مدیر اجرایی اندیشکده انستیتو بین‌المللی مطالعات استراتژیک ( IISS) و نمایندگی این اندیشکده در نیمکره غربی، و مدیر برنامه عدم اشاعه و سیاست های هسته ای و با حضور اعضای گروه آمریکا و علاقمندان به این نشست برگزار شد.

دکتر ابراهیم معراجی، مدیر گروه بررسی ملاحظات آمریکا در خاورمیانه پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، مدیریت این نشست را برعهده داشت و دکتر قدیر نصری، رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، دکتر الهام ستاری دبیر علمی گروه و جمعی از اساتید و پژوهشگران علاقمند به موضوع روابط بین الملل در آن حضور داشتند.

متن زیر گزارشی مشروح از این نشست است.

پرسش های کلیدی بحث، جواب و تحلیل مارک فیتزپتریک، مدیر اجرایی اندیشکده انستیتو بین المللی مطالعات استراتژیک (IISS)

در ادامه جلسه و به منظور هدایت علمی بحث، مدیرگروه سوالات زیر را مطرح و از سخنران نشست درخواست پاسخ کرد:

- به نظر می رسد عدم اعتماد دوطرفه ایران و آمریکا، بازگشت دوباره به برجام را سخت‌تر کرده است. بر همین اساس، چگونه می توان به توافق برگشت؟

- آیا برجام بدون تغییر، امکان برگشت دارد یا نه؟

- رویکرد حال حاضرِ دو طرف را چگونه تحلیل می کنید؟

- از آنجایی که اصول سیاست خارجی ایران قابل تغییر نیست، آیا در این شرایط احتمال توافق در مذاکره وجود دارد؟

- آیا برای احیای برجام می توان پلن B در نظر گرفت؟

- اگر جای رئیس جمهور ایران بودید چه راه حلی را در پیش می گرفتید؟

- اگر ایران به مذاکره برگردد و آمریکا مذاکرات را صرفا برای مذاکره پیش ببرد و نتیجه ای نداشته باشد در نهایت چه تحولاتی در پیش خواهد بود؟

- چرا فعالیت های اتمی ایران برای آمریکا بسیار حساسیت برانگیزتر از کشورهای دیگر منطقه مانند اسرائیل و پاکستان است؟

تحلیل و نظرگاه مارک فیتزپتریک

در ادامه نشست، مدیر اجرایی اندیشکده انستیتو بین المللی مطالعات استراتژیک IISS)) در پاسخ به این پرسش‌ها به 10 نکته اشاره کرد.

نکته اول: برجام براساس توافق توقف هژمونی اتمی ایران مورد مذاکره قرار گرفت. با این امید که ایران در طول زمان به تسلیحات اتمی دسترسی پیدا نکند. واضح است که امروزه ایران با توجه به فتوای رهبر خود نه تسلیحات اتمی دارد و نه برنامه ای برای توسعه این نوع سلاح ها، اما ایران تلاش می کند تا ظرفیت دانش هسته‌ای را از نظر تکنولوژی توسعه دهد و در مسیری قرار گیرد که در صورت لزوم بتواند فعالیت های هسته ای خود را به سمت تسلیحات اتمی ببرد.

ایران فعالیت های خود را تا سال 2003 به سمت تسلیحات اتمی در پیش گرفته بود، اما در سال 2015، برجام توانست آن را تحت کنترل درآورد. ایران از منظر امنیتی نیازی به تسلیحات اتمی ندارد و فقط به استراتژی هژمونی نیاز دارد، بنابراین ایران از نظر اقتصادی و سیاسی از برجام بهره‌مند شد. البته روابط اقتصادی ایران آن طور که انتظار می رفت پیشرفت نکرد که بیشتر به دلیل نظام تجاری این کشور است.

نکته دوم: رئیس جمهور ترامپ به صورت یکجانبه از برجام خارج شد و موجب بی‌اعتمادی به فرآیند مذاکرات آمریکا شد. این اقدام به هیچ عنوان به نفع آمریکا نبود. تصور می کنم این حرکت به صورت مستقیم به تاریخ روابط میان دو کشور برمی گردد.

نکته سوم: به نظر می رسد بازیگران دیگر برجام قصد دارند برجام احیا شود و بایدن نیز بر بازگشت به آن تاکید دارد. از یاد نبریم که رابرت مالی توسط بایدن برای مذاکرات احیای برجام انتخاب شد تا با مصالحه و مذاکره به حرف های طرف ایرانی گوش کند. این اقدام کاملا به تیم مذاکره‌کننده ایران بستگی دارد و فعلا رئیسی و تیم او به مذاکرات برگشته اند.

نکته چهارم: اگر ایران قصد بازگشت به برجام و مذاکرات را دارد باید بده‌بستان کند.، چون مذاکره نیاز به بده‌بستان دارد. رئیسی باید به مذاکرات تیم قبلی نگاه کند و آنها را مورد توجه قرار دهد، با این‌همه واشنگتن تردید دارد که آیا ایران واقعا تمایلی به مذاکره دارد یا نه؟

نکته پنجم: ایران در نظر دارد تا فعالیت اتمی خود را توسعه دهد، به ساخت تسلیحات اتمی نزدیک شود و با کاهش تعهدات خود به سمت همکاری با جامعه بین‌المللی پیش رود. تصور می کنم که این استراتژی اشتباه است. این تصور که ایالات متحده و دولت بایدن به صورت یکجانبه قادر خواهند بود به خواست ایران تن دهند اشتباه است، به این جهت که بیشتر آمریکایی‌ها آن را ناپسند می دانند. شما می دانید که مجلس سنا جلوی بایدن را خواهد گرفت. همچنین برخی از اعضای دموکرات نیز با آن مخالفت خواهند کرد. از طرف دیگر کنار گذاشتن تحریم‌ها بستگی به بازگشت ایران به برجام دارد، بنابراین ما نیاز به اقدامات هم‌زمان داریم. این تب دیپلماسی استاندارد است.

نکته ششم: توپ در زمین ایران است. اگر ایران به توسعه فعالیت خود ادامه دهد و با آژانس اتمی همکاری نداشته باشد در نهایت برجام ارزش خود را برای آمریکا از دست خواهد داد. اگر مذاکرات به صورت خیلی طولانی ادامه یابد و نتیجه‌بخش نباشد آنگاه آمریکا به دنبال جایگزینی برای آن خواهد رفت و آن زمان دیگر بسیار سخت خواهد بود تا به توافق مجددی برسیم زیرا ایران با فعالیت های خود عملا برجام را بی‌معنی کرده است.

نکته هفتم: مذاکرات باید از همان‌جا که متوقف شده شروع شود. وزیر خارجه گذشته (ظریف) به مجلس درباره جزئیات مذاکره خود گزارش داد و توصیه کرد مذاکرات باید ادامه یابد تا به سرانجام برسد.

نکته هشتم: برای دستیابی به توافق هر دو طرف باید از خود انعطاف و مصالحه نشان دهند. ایران باید درک کند بایدن نمی تواند تضمینی درباره عدم خروج دولت بعدی از برجام ارائه دهد و همچنین نمی تواند به تنهایی درباره اتخاذ رویکردی دیگر با ایران اقدام کند. اگر آمریکا راهی درباره ارتباط با ایران بیابد، شاید راه میانه ای باشد،از این زاویه باید دانست که تمامی خواسته های مجلس ایران برای بایدن قابل انجام نیست، با این حال مذاکره‌کنندگان باید رودررو بنشینند و درباره چیزی که امکان‌پذیر است صحبت کنند.

نکته نهم: تصور می کنم بایدن می تواند برخی از تحریم‌ها را علیه ایران لغو کند. دولت ترامپ حدودا 16هزار تحریم علیه ایران وضع کرد اما دولت بایدن گفت می تواند بلافاصله 1000 تحریم را لغو کند. در این میان تحریم‌های در مسیرِ برجام مهم هستند. برخی از تحریم‌ها بستگی به حکم اجرایی رئیس جمهور دارند. برخی از تحریم‌ها ربطی به برجام ندارند اما همه این تحریم‌ها قابلیت مذاکره دارند. اینها بستگی به مصالحه طرف آمریکایی دارد. اما رهبری ایران گفته که تمامی تحریم‌ها باید لغو شوند حتی آنهایی که ربطی به برجام ندارند.

نکته دهم: اقدامات انسان‌دوستانه و بشردوستانه می تواند برای مذاکره مفید باشند. آمریکا می تواند برای کنترل و مبارزه با کرونا به ایران کمک کند. نمی دانم که این اقدام چقدر برای طرف مقابل جذاب است اما تصور می کنم آمریکا باید به دنبال راهی باشد تا در تجارت انسان‌دوستانه و مثبت، ایرانی ها را به اعتماد مجدد ترغیب کند. یکی دیگر از اقدامات انسان‌دوستانه از جانب ایران می تواند آزادسازی زندانیان آمریکایی باشد اما بدون درخواست پول.

امیدوارم آمریکا بتواند اعتمادسازی کند

فیتزپتریک در بخش دوم نشست که به پرسش و پاسش اختصاص داشت، گفت: خروج بدون توجیه آمریکا منجر به بی اعتمادی ایران شده و این بی اعتمادی منجر به سخت شدن بازگشت به برجام شده است. امیدوارم که آمریکا بتواند اعتمادسازی کند. متأسفانه بایدن در موقعیت سیاسی و حقوقی‌ای نیست که بتواند تحریم‌ها را لغو کند تا برگشت به برجام تسهیل شود. این یک اقدام هم‌زمان است. آمریکا باید برخی اقدامات را به جهت مبارزه ایران با کرونا انجام دهد البته بدون دریافت وجه. این گونه اقدامات می تواند منجر به اعتماد مجدد دو طرف شود. امیدوارم بازیگران دیگر در برجام موقعیت و فرایند بازگشت به برجام را تسهیل کنند. آن زمان بازگشت به برجام بلافاصله صورت خواهد گرفت. مثلا روسیه تلاش دارد تا از نظر دیپلماتیک به دنبال بازگشت ایران به برجام باشد.

برجام در فضای پیچیده ای قرار دارد

وی ادامه داد: خیلی بهتر است که برجام بدون تغییر احیا شود. البته دو طرف به دنبال این خواسته هستند اما تحقق آن سخت خواهد بود زیرا شرایط دو طرف در حال تغییر است. ایران به دنبال توسعه فعالیت هسته ای خود است. سانتریفیوژها را توسعه داده و آنها را به مرز 60 درصد غنی سازی رسانده است، بنابراین شرایط حال حاضر بسیار پیچیده است. با این حال امیدارم برجام بدون تغییر احیا شود. آنچه از طرف آمریکا می توانیم بگوییم این است که: آمریکا به‌دنبال بازگشت به توافق است اما توافقی طولانی تر و قوی تر.

نادیده گرفتن فرصت های مذاکره، فاجعه‌بار خواهد بود

فیتزپتریک اظهار داشت: خوشبختانه رویکرد بایدن با ترامپ کاملا متفاوت است. بایدن به دیپلماسی و چندجانبه گرایی اعتقاد دارد. او به روابط متفاوتی با ایران اعتقاد دارد. واضح است که ایران و آمریکا دوست نیستند اما می توانند روابط متفاوتی داشته باشند. ایران در پیوستن به برجام تردید دارد. برخی از روزنامه نگاران معتقدند که آمریکا باید منتظر دولتی دیگر در ایران باشند اما من کاملا مخالفم. آمریکا باید با رئیسی، رئیس جمهور ایران توافق کند. او برای یک دوره چهارساله انتخاب شده، بنابراین بسیار فاجعه‌بار خواهد بود اگر با نادیده گرفتن این فرصت ها در عمل با سایه جنگ مواجه شویم.

وی با بیان این که امتداد سیاست خارجی ایران از دولت قبلی که به‌ دنبال بازگشت به برجام بود می تواند مفید باشد، گفت: امیدوارم این امتداد منجر به احیای برجام شود. البته متوجه هستم که ممکن است ایران و حکومت جدید برای مذاکره بی میل باشند، با این حال آمریکا می تواند روابط تجاری خود را با ایران ترمیم و اصلاح کند.

آیا برجام، پلن B دارد؟

فیتزپتریک در پاسخ به پرسش دکتر نصری که آیا برای احیای برجام می توان پلنB در نظر گرفت، گفت: پلن B برای ایران می تواند توسعه فعالیت اتمی باشد و به این ترتیب به تسلیحات اتمی نزدیک و نزدیک تر شود. این چیزی است که برای آمریکا قابل تحمل نیست. نمی خواهم درباره ایران بدبین باشم ولی پلن B برای ایران مطلوب نیست. اگر راه دیپلماتیک مقدور نباشد آمریکا مجبور خواهد بود رویکرد اسرائیل را برای مقابله با توانایی هسته ای ایران مدنظر قرار دهد.

در ادامه نشست، این پرسش دکتر نصری که اگر شما جای رئیسی، رئیس جمهور ایران بودید چه راه‌حلی را در پیش می گرفتید، پس از با یک خنده طولانی از سوی فیتزپتریک، این‌گونه پاسخ داده شد: رئیسی می خواهد تحریم‌ها لغو شود. رئیس جمهور ایران می خواهد ایران از نظر اقتصادی توسعه پیدا کند بنابراین باید به مذاکرات برگردد.

فیتزپتریک در پاسخ به سومین پرسش دکتر نصری که اگر ایران به مذاکره برگردد و آمریکا مذاکرات را صرفا برای مذاکره پیش ببرد و نتیجه ای نداشته باشد چه می توان کرد، گفت: آمریکا می خواهد سریعا به فضای مذاکره برگردد و به توافق برسد. توافق سریع امکان‌پذیر است. ما شش دور مذاکره را در بهار پشت سر گذاشته ایم بنابراین می توانیم دور جدید مذاکرات را هم تجربه کنیم. رئیسی می تواند از فواید توافق استفاده کند در این صورت موفقیت دور از دسترس نخواهد بود.

چرا فعالیت های هسته ای ایران برای آمریکا حساسیت‌برانگیز است؟

وی گفت: اما این که چرا فعالیت های اتمی ایران برای آمریکا بسیار حساسیت‌برانگیزتر از کشورهای دیگر منطقه مانند اسرائیل و پاکستان است، باید بگویم اسرائیل دوست آمریکاست، همچنان که پاکستان نیز تا حدودی دوست آمریکاست اما ایران 40 سال است که دشمن آمریکاست. ما شاهد شعارهای مرگ بر آمریکا از سوی ایران هستیم. وقتی جوان بودم و تازه به وزارت خارجه آمریکا وارد شده بودم سفارت آمریکا در تهران اشغال شد. این اقدام بسیار تحقیرآمیز بود. ما برای 444 روز شاهد گروگانگیری بودیم که منجر به خشم آمریکا علیه ایران شد.

وی ادامه داد: البته می دانم ایران نیز دلایل بسیار زیادی برای عصبانیت از آمریکا دارد، مانند کودتای 28 مرداد دولت مصدق. با وجود دوستان بسیاری که در ایران دارم و مردم بسیار تحصیلکرده و قابل احترامی که این کشور دارد اما حکومت ایران تهدیدی برای آمریکا و متحدان آمریکا در خاورمیانه از جمله اسرائیل است. موشک های ایران با شعار مرگ بر اسرائیل پرتاب می شود، این دلیلی است که توانایی هسته ای ایران برای آمریکا حساسیت‌برانگیز می‌شود.

فیتزپتریک اضافه کرد: من فکر می‌کنم اگر زمان به عقب برمی گشت احتمالا آمریکا با قدرت هسته ای پاکستان هم مخالفت می کرد اما پاکستان برای آمریکا کشور مفیدی بود چون نیروهای نظامی پاکستان علیه مجاهدین عمل کرد اما ایران در راستای اهداف آمریکا عمل نمی کند و با حضور منطقه‌ای آن مخالف است.

لغو تحریم‌های دوره ترامپ، آغاز انعطاف آمریکا

اما فراز پایانی سخن فیتزپتریک، جمع بندی مباحث بود. وی با برگشت دوباره به اظهارات نخست خود گفت: رهبری ایران بیان کرده اند که همه تحریم‌های آمریکا باید لغو شود و عدول از آن یک خط قرمز است. در گذشته مذاکره‌کنندگان توانسته اند راه میانه ای را برای برقراری توافق پیدا کنند. تصور می کنم مذاکره‌کنندگان ایرانی باید راهی برای مصالحه بیابند، مثلا تحریم‌هایی که از سوی ترامپ در زمینه هسته‌ای وضع شده، لغو شود. فکر می کنم از جانب آمریکا می توانیم انعطاف بیشتری را انتظار داشته باشیم. همه اینها قابل مذاکره هستند اما از هر دو طرف باید انعطاف وجود داشته باشد.

فیتزپتریک با بیان این که تصور می کنم اقدامات انسان‌دوستانه می تواند شروع خوبی برای رسیدن به اعتماد و توافق باشد، گفت: در مذاکرات باید به نقطه‌نظر طرف مقابل و محدودیت های آن توجه کرد، در غیر این صورت توافق وجود نخواهد داشت. اگر آمریکا و ایران مانند ما که در این سمینار با هم صحبت می کنیم تصمیم بگیرند مذاکره کنند و رویکرد مذاکره غیرمستقیم را کنار بگذارند، می توانند به درک بهتر و توافق سریع‌تری دست یابند. در نهایت از شما برای دعوت از من سپاسگزارم.

گزارش: الهام ستاری دبیر گروه ملاحظات استراتژیک آمریکا در خاورمیانه