نوروز و همگرایی منطقه ای

توضیح

نشست نوروز و همگرایی منطقه ای در روزهای پایانی سال 1400 با حضور اساتید و پژوهشگران مهمان در تاریخ 24 اسفندماه برگزار شد. سخنرانان این نشست بزرگ آقای گارنیک آساطوریان، رئیس انستیتوی شرق شناسی دانشگاه استونی ایروان (ارمنستان)، آقای الکساندر چولوخادزه رئیس دپارتمان شرق شناسی دانشگاه گرجستان، آقای ابراهیم حاجیانی، پژوهشگر ارشد مهمان مرکز مطالعات خاورمیانه و استاد دانشگاه، آقای صلاح الدین خدیو پژوهشگر مسائل منطقه ای، خانم سیده فلیحه زهرا کاظمی، استاد زبان فارسی دانشگاه لاهور پاکستان، حامد کاظم زاده پژوهشگر ایران شناس، آقای نوری محمدزاده استاد شرق شناسی – روسیه دانشگاه داغستان، آقای ناصر همرنگ، رمان نویس، آقای احسان هوشمند پژوهشگر اقوام ایرانی، آقای یعقوب یسنا پژوهشگر ادبیات فارسی و نویسنده از افغانستان بودند.

در این نشست که دکتر قدیر نصری رئیس پژوهشکده مطالعات خاورمیانه مدیریت آن را بر عهده داشت ضمن خیر مقدم و خوشامدگویی خدمت مهمانان و استادان حاضر از دکتر حاجیانی جهت فراهم نمودن برگزاری این نشست تشکر و تقدیر و بیان مقدمه ای نشست را آغاز کرد.

مدیر همایش ابتدا از استاد آساطوریان دعوت به آغاز سخن کرد . دکتر آساطوریان نیز ضمن تشکر از استادان و مهمانان حاضر در نشست گفت: « نوروز بحث بسیار مهمی است اما زمان بحث محدود می باشد. اگر بخواهیم در مورد نوروز صحبت کنیم یک کتابخانه سه یا چهار طبقه ای را پر خواهد کرد، درباره نوروز مطالب تازه گفتن دشوار است ولی نوروز و امکانات این جشن نقش مهمی در همبستگی منطقه ای دارد. این جشن، جشنی اصیل ایرانی است. باید ایرانیان را هم اینگونه گفت که ایرانیانی زبان فارسی تکلم می کنند و ایرانیانی که زبانشان ترکی است و ما به هر دو به عنوان بدنه ایرانیت نگاه می کنیم.یکی از نمادهای ایرانیت همانا جشن نوروز است که همه ایرانیان آن را جشن می گیرند. این جشن از آسیای مرکزی و صغیر تا هندوستان نیز رواج دارد یک کلمه اصیل هست از دوران ایران باستان navaka raocah (روز نو) است. نوروز یک کلمه مترادف دیگر نیز دارد که در هیچ یک از زبان های ایرانی ثبت نشده است و آن ناوا ساردا یعنی (سال نو). ناواسارد را ارمنیان طبق تقویم قدیم باستانی و قبل از مسیحیت، ناواسارد ماه اول سال بود و سی روز طول می کشید از 11 اگوست تا نهم سپتامبر. روز اول آن را ارمنیان جشن می گرفتند و تا به حال نیز مانده است. نوروز که به ایرانیان باز می گردد جالب است که مانند روزهایی دیگرکه در ادیان دیگر ابراهیم، یهودیت، اسلام و مسیحیت عناصری از ایرانیت در آنها رسوخ نموده و ریشه ایرانی دارند.

بسیاری از عناصر دینی و فرهنگی و تمدنی از ایران گرفته شده است. در مورد وبینار امروز، این جشن با ریشه های باستانی را چگونه می توان دراشاعه و همبستگی منطقه ای به کار برد؟ حجم این جشن بسیار بزرگ است این حجم را می توان با سیاستگزاری بسیار عاقلانه در آینده در پروزه های مختلف پیاده کرد. برخی اقوام که با هم اختلافاتی دارند نیز این روز را جشن می گیرند، این جشن بسیاری را به هم پیوند می دهد حال نقش این است که از این پیوند بهره بگیریم. می توان نوروز را به عنوان یک مرکز مطالعاتی اشاعه فرهنگی در تهران درست کرد با شعبه های مختلف در کشورهای دیگری که پایبند به این امر هستند.نوروز به عنوان یک جشن بزرگ منطقه ای با پایه تمدنی می تواند عنصری باشد که مردم منطقه را به هم پیوند دهد و البته این امر بسته به سیاستگزاری های نهادهای ذی ربط دارد. نقش اصلی را ایران باید ایفا کند. ما نیز در ارمنستان برای نیل به اهداف مردم دوستی و همگرایی منطقه ای مایل به همکاری هستیم.»

در ادامه دکتر الکساندر چولوخادزه در زمینه نوروز در گرجستان اظهار داشت: « باید بگویم متأسفانه امروزه نوروز در میان مردم گرجستان کاملا ناشناخته است، دلایل این امر را توضیح خواهم داد. در منابع گرجی عید نوروز قدیمی ترین عید با مراسمی زیبا که همه لباسهای نو می پوشند و شهر و روستا همه جا را می آرایند، البته مردم گرجستام این عید را با اصطلاح نَوروز نمی شناسند با اصطلاح دیگری که از پارسی میانه وارد زبان گرجی شده می شناسند. در زبان گرجی و منابع اصطلاح بونیوبا به کار رفته است ریشه اش از بون (بن) ریشه و اساس گرفته شده است که پارسی است. بونیوبا یعنی عید تحویل سال قبل و شروع سال جدید. این عید تا اواخر قرن 19 میلادی در مناطق مختلف گرجستان جشن گرفته می شد. امروز در گرجستان عید نوروزرا فقط اتباع گرجستانی آذری تبار جشن می گیرند چون آذری ها مسلمان هستند و ریشه در آذربایجان و ایران دارند و این عید از آنجا منتقل شده است. کردهای مقیم گرجستان نیز این جشن را بسیار با شکوه جشن می گیرند. سایر گرجی ها این عید را فقط عید مسلمان ها می دانند.با این که بونیوبا به عنوان عید رسمی شناخته نمی شود اما گرجیان مسن یعنی افرادی که در سنین بالا هستند هنوز در حافظه شان مانده است یعنی تغییر سال جدید و فصل کشاورزی است. چون در گرجستان امور کشاورزی درست از 21 مارس آغاز می شود. امیدوارم این گزارش مختصر برای همه مفید واقع شود.»

سومین سخنران این همایش بین لمللی ، دکتر سیده فلیحه زهرا کاظمی از پاکستان بود. خانم دکتر سیده زهرا کاظمی استاد دانشگاه پاکستان در زمینه عید نوروز گفت: « جشن نوروز سالیان سال است در پاکستان برگزار می شود و همزمان با آن جشن بهاران را داریم. نوروز از زمان آمدن پارسی زبانان به این سرزمین جشن گرفته می شود ولی در زمان دولت گورکانیان به زیبایی کامل می رسد. بعد از زمان گورکانیان این جشن به صورت بهاران گرفته می شود. دو جشن دیگر نیز هست که برای استقبال از بهار است یکی جشن بیساکی که در ایالت پنجاب گرفته می شود و چون در همین زمان کشاورزان جشن آغاز بهار را می گیرند. اما نوروز را مردم پارسیان که از ایران آمده بودند این جشن را به نام نوروز جشن می گیرند. مردم جشن چهارشنبه سوری، شب یلدا هم در شمال پاکستان برگزار می کنند. مردم پاکستان بهار را با رنگ زرد استقبال می کنند چون اینجا گلهای هست به رنگ زرد وقتی که بهار می شود و این گلها شکوفه می دهند. امیدوارم نهادهایی ساخته شود برای برگزاری و همکاری از طریق نوروز.»

احسان هوشمند به عنوان چهارمین سخنران همایش نیز به نقش اقوام ایرانی در تحکیم و تجدید نوروز در غرب آسیا پرداخت و چنین ادامه داد : « آن چه که برای ما در مورد نوروز و سایر شاخص های هویت ما در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی دارای اهمیت است این نکته می باشد که متاسفانه در چند دهه گذشته میراث گرانقدر ایرانی با مقداری بی مهری مواجه شده است. ما دو میراث بزرگ داریم که تمدنی هستند و شهرت جهانی دارند، زبان فارسی، زبان تمدنی، فرهنگی و تمدنی و زبان راز و نیاز بوده، در کنار زبان فارسی مجموعه سنت هایی که دارای اهمیت اند چون نوروز ، چله و امثال آن. امروز باید مروری کنیم ببینیم چطور می توان نوروز را ردیابی کرد. یک روش ، بررسی مجموعه کتاب ها و آثار در دوره اسلامی است. با مرور این آثار متوجه می شویم که با حضور اعراب مقاومت هایی در برابر نوروز صورت می گیرد. با وجود این فشارها نوروز در یک حوزه تمدنی به حیات خود ادامه داده است. نکته دوم ما این آثار تاریخی تا به این دوره را اگر بررسی کنیم به هر حال نکاتی در مورد نوروز در آنها درج شده است.نوروز در آثار ادبی و اشعار نیز دارای جایگاه خاصی بوده است از رودکی به بعد از دوره سامانیان تا فردوسی، حافظ و سعدی و ... نوروز مورد توجه بوده است. در متون تاریخی نیز مورد توجه بوده و علیرغم این دو شاخص اگر همه این ها را روی نقشه بگذاریم آثار گرانقدری در باب نوروز داشته ایم، یکی استمرار شگفت انگیز تاریخی یکی پیوستگی یک حوزه گسترده جغرافیایی. ما هنوز در ایران یک مرکز مطالعات نوروز نداریم و همانطور که استادان دیگر مطرح کردند ایجاد چنین نهادی بسیار مفید خواهد بود و می توانیم به سمت استحکام و پیوندهای منطقه ای پیش برویم.»

آقای ناصر همرنگ نویسنده ادبیات داستانی نیز در این زمینه گفت: نوروز جشنی است که مبنای آن بیش از همه اعیاد آشتی و صلح است و مبنای ایدئولوژیک ندارد و ایرانیان از سده های باستان با هر باور و عقیده ای نوروز را بزرگ داشته و ارج نهاده اند. نوروز یک جشن دینی نیست و جشنی است که با برآمدن بهار پیوند دارد و بسیار با همگرایی تناسب دارد. نکته مهمی که نباید از آن غفلت ورزید در واقع نوروز سند انکارناپذیر ایرانی گری و ایرانی است نوروز یک جشن ایرانی است. خواه در آسیای مرکزی خواه در آناتولی و آسیای صغیر گرامی داشته شدن نوروز در واقع نشان دهنده باشندگی و بود و باش و ایرانیت است و تداوم فرهنگی ایرانی است. شوربختانه امروز بخاطر بی مهری هایی که فرهنگ ایرانی با آن مواجه شده بر اساس یک باور نادرست نوروز کمی به حاشیه رانده شده است. نوروز زنده مانده و به ما رسیده است اما این به مهری ها باعث نشده که دشمنان ما سعی بر آسیب زدن به فرهنگ ما نشوند. برخی کشورهایی که حتی تازه ایجاد شده اند سعی می کنند نوروز را کمرنگ و جعل کنند ما باید نوروز را جدی بگیریم تا دشمنان از آن بهره نگیرند. نوروز سند زرین ایرانی گری است. »

آقای حامد کاظم زاده نیز در ادامه بحث مطالبی در زمینه نوروز مطرح کرد و گفت: امیدوارم مباحثم تکرار مکررات دوستان نباشد، در چند سال گذشته بحث درباره نوروز و بحث همگرایی فرهنگی شکل گرفته و مردمان این حوزه را نوروزیان می نامند، همه مفهوم نوروز را باور دارند. حدود دو دهه قبل بسیاری این عید باستانی را خیلی در موردش نمی دانستند اما با تلاشها و همینطور فضای مجازی سبب شد شناخت بیشتری در این زمینه پیدا شود. هفتِ فروردین 1389 نخستین جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد در تهران دبیرخانه نوروز افتتاح شد و یک یا دو سال فعال بود. میراثمشترک فرهنگی به خوبی می تواند بستری بسیار مناسب برای همکاری های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی باشد. نوروز می تواند نماد چنین همکاری هایی باشد. ثبت نوروز در یونسکو بسیار مهم است، مایه مباهات است. زیبایی نوروز در فراملی بودن آن است. نو شدن و رویش دوباره همه این را فراتر از مرزهای سیاسی و مذهبی می پذیرند این جشن شادمانه با وسعت جغرافیایی می تواند بستری برای همکاری ها باشد. زبان فارسی نقشی محوری در جغرافیای نوروز داشته است. اگر بخواهیم نگاهی آسیب شناسانه داشته باشیم کشورهای این حوزه بخصوص در سالهای اخیر با مشکلات سیاسی و اقتصادی گوناگونی دست و پنجه نرم می کنند می توانیم از داشتن دولتهای ضعیف و شکافهای فرقه ای و مذهبی و تفسییرهای سلفی و طالبانی نمی گذارد این اندیشه و گفتمان در حوزه نوروز شکل بگیرد. از طریق هم افزایی می شود بین کشورهای منطقه همبستگی ایجاد کرد. نوروز آمیختگی خاصی با طبیعت دارد نه بر مبنای اسطوره ها و نه آسمانها و .. است بلکه مبتنی بر طبیعت است. تشکیل سازمانهای مردم نهاد چند ملیتی می تواند تاثیر بسزایی در پیوندها داشته باشد.

آقای یعقوب یسنا ، نویسنده افغان در ادامه بحث ظرفیت نوروز برای تمهید همگرایی پایدار افزود: « درباره جشن نوروز صحبت شد من در ادامه صحبت استادان می خواهم عرض کنم جشن نوروز فقط یک رویداد نیست بلکه جشن نوروز دارای پشتوانه فرهنگی، معرفتی و هستی شناسانه است و پیامی است که از ایران باستان یا ایران فرهنگی به سوی جامعه بشری صادر می شود. ایران فقط یک جغرافیای فیزیکی نیست بلکه یک مفهوم و یک معناست وقتی ما به یک جشن نگاهی معرفت شناسانه و هستی شناسانه می اندازیم می بینیم این جشن طرز تفکر مردم ایران نسبت به زمان است و زندگی و زیست بوم است. افغانستان بخشی از فلات بزرگ ایران فرهنگی است. زبان ما یکی است جشن های ما یکی است و شناخته شده است. در افغانستان هم نوروز را آغاز سال نو و نخستین پادشاه بلخ در این روز تاجگذاری کرده است. این جشن یادگار آن روزگار است و در بلخ جشن گرفته می شود. اما مردم تاجیک و هزاره خود را بیشتر به این جشن نزدیک می دانند و رابطه ای فرهنگی خود را حفظ کرده اند. در افغانستان پاکیزه کردن خانه ها و هفت سین از رسوم نوروز است. همه چیز را نو کنند. لباس نو می پوشند و زنان لباسهای رنگین می پوشند و مردان هم از لباس سیاه و تیره دوری می کنند. بر اساس تجاربی که از روستای خودمان داشتم پریدن از آتش ممنوع بود چون آن را مقدس می دانستند معتقد بودند آتش آلودگی را از شما پاک می کند. در نوروز باید کردار نیک داشته باشند تا پایان سال ادامه یابد. سال نو در افغانستان کل بهار سال نو گفته می شود. طالبان جشن نوروز را از تقویم افغانستان خارج کرده و آن را جشن مجوسان می دانند. در کل باید نسبت به این مسائل واکنش های منطقه ای صورت بگیرد. باید ایران فرهنگی باید با این مسائل برخورد کند . در تاجیکستان جشن بسیار خوبی برگزار می شود. از دختران و خانمها به عنوان نماد نوروز است مردم تاجیک توانسته بودند رفتارهای شادی آفرین و زیبا ایجاد می کنند. این جشن ها را باید با شادی ها حفظ کرد. امیدوارم مراکزی جهت تقویت این فرهنگ ایجاد شود باید در این زمینه مطالعات گسترده ای در مورد جشن نوروز و ایران شناسی انجام شود. باید این امر را به فراتر از این جغرافیا بشناسانیم.»

دکتر ابراهیم حاجیانی بعنوان بانی و راهبر همایش بین المللی ، به وجه دیگری از ظرفیت نوروز اشاره نمود و کاستی های بارز در این زمینه را برجسته نمود. این استاد جامعه شناسی ، تصریح نمود: « دوستان و عزیزان بیشتر در مورد نوروز صحبت کردند، من می خواهم به موضوع همگرایی بپردازم. می دانیم اگر بخواهیم بین نهادها واحدهای سیاسی مختلف اتصالات و اشتراکات را در سطح بین المللی بیشتر کنیم معمولا این چند کانال مهم دارد یا از کانال روابط اقتصادی، مسائل بازار و منافع مشترک و... در حوزه نوروز ما ضعف های اساسی داریم. در زمینه زیرساخت ها و ساختارها دارای مشکلاتی هستیم حتی درباره ایران و افغانستان بخاطر شرایط تاریخی که داشته ایم مشکل نباید تا این حد باشد بنابراین با کشورهای حوزه آسیای میانه و قفقاز هم سطح روابط تجاری چندان دلگرم کننده نیست. این ها را می گویم تا جایگاه نوروز و تعاملات فرهنگی را در واقع جایگاهش را بگویم. بعد دیگر این ارتباطات بعد سیاسی است. دولت های منطقه نوروز و حتی دولت های دیگر بنابر شرایط خاص سیاسی و امنیتی و راهبردی مجبور به پیوند و ارتباط دهی به همدیگر شوند. مثلا می توانند در مورد نگرانی ها و تهدیدهایی که ممکن است وجود داشته باشد این نگرانیها می تواند موجب همبستگی و همگرایی شود. این نگرانی ها در منطقه نوروز بسیار مهم است. بعد دیگر که می تواند این تعاملات را تقویت کند مناسبات و تعاملات اجتماعی و پیوندهای اجتماعی باشد. ازدواج ها، ارتباطات اینها در حدی که ما انتظار داشتیم تقویت شود نبوده است. آنچه که می ماند پیوندهای معنوی، روحی، تاریخی و فرهنگی و هویتی و آداب و رسوم مشترک است که در این منطقه هست. این یک پتانسیل و شرایط قوق العاده است. »

معاون سابق پژوهش مرکز بررسی های استراتژیک ادامه داد: در بین کشورهای نوروز نمی توانیم صرفاً روی پیوندهای مذهبی هم نمی توانیم حساب کنیم، چون تفاوتهای دینی و مذهبی وجود دارد و آنچه می ماند نوروز مشترک هست که در واقع میتواند توانبخش همگرایی منطقه ای باشد برای کثیری از کشورهای این حوزه. مساله این است که چرا این اتفاق در شرایط کنونی نمی افتد؟ به لحاظ جامعه شناختی دلایل این که چرا این اتفاق نیافتاده را می خواهم مطرح کنم، در شرایط معاصر چه ملاحظاتی وجود دارد و موانع چیست؟ طبعا اینجا سوء تفاهم ها مانع بیان، تظاهر و نمایش دادن این اشتراکات در کشورهای حوزه نوروز یا دیپلماسی فرهنگی یا دیپلماسی نوروز که بعد از دو دهه سخن گفتن هنوز به جایی نرسیده ایم به این نکته برمیگردد که مجموعه ای کشاکش ها و رقابت های نادرست تمدنی حتی بین ایران و افغانستان حتی بین جمهوری آذربایجان و افغانستان و این مساله اصلی بوده در واقع سیاسی کردن مساله تلاش برای از آنِ خود کردن. باید خیلی با احتیاط برخورد کرد تا این حوزه تمدنی را در بر بگیرد. اگر بخواهیم موجب همگرایی شود باید با وجود همه واحدهای سیاسی شود.» وی تأکید نمود که « این مساله مهمتر از آن است که فقط به نهادهای دولتی و رسمی سپرده شود، لازم است موسسات و نهادهای سازمان یافته این کار را انجام دهند منتها دولت ها برای سپردن این کار ضعیف هستند. البته می دانیم که آنها باید فرصت را ایجاد کنند. بیشتر این کار آکادمیک و کار نهادهای مدنی است. به عقیده من این همگرایی بیشتر مربوط به نهادهای مدنی خواهد بود. لذا اگر ما منتظر دولت ها باشیم خودش مانعی برای تقویت نوروز به عنوان سمبل مشترکات فرهنگی مردم منطقه خواهد شد. کاهش نقش دولت ها و سپردن این امر به نهادهای مدنی می تواند این فرایند را تسهیل کند. امیدوارم این جلسات بتواند به دیپلماسی و فرهنگی کمک کند و نوروز بتواند به عامل روحی بین کشورهای منطقه شود.»

سخنران پایانی این همایش بین المللی ، دکتر صلاح الدین خدیو بود که در باب امکان و امتناع دیپلماسی مبتنی بر نوروز سخن گفت . خدیو تصریح نمود : « عنوان سخنرانی من امکان و امتناع دیپلماسی نوروزی است. همگرایی منطقه ای سرفصلی جدید در سیاست بین الملل است که پس از پایان جنگ سرد مطرح شد، تحولی که پس از جنگ سرد اتفاق افتاد این بود که به لحاظ گفتمانی شرایطی ایجاد شد که اقتصاد بر سیاست اولویت پیدا کرد. همگرایی منطقه ای در ذات خود گامی به سوی صلح و تمکینی برای حل چالش و دشواره امنیت در سیاست بین الملل است. در گذشته کشورها برای جستجوی صلح به منظور حفظ امنیت وارد پیمان های نظامی می شدند، امروزه هر چند که امنیت همچنان در عرصه سیاست بین الملل دارای اهمیت است اما اقتصاد اهمیت بیشتری یافته و عناصر فرهنگی از جمله پیشینه تمدنی مشترک و میراث فرهنگی، مذهب و هویت و فرهنگ اجتماعی همسو نقش کاتالیزور در همگرایی منطقه ای پیدا کرده اند. سازمان شانگهای که اخیرا ایران هم به عضویت آن درآمد می تواند این سازمان می تواند نمودی از گذار به وضعیت جدید باشد. البته هنوز درجه بالای اهمیت مسائل امنیتی در این سازمان دیده می شود. ما می توانیم بگوییم این گذار در منطقه خاورمیانه و غرب آسیا به تأخیر افتاده است. دیدگاه های امنیت محور همچنان از اهمیت بالایی برخوردارند و در حالت کلی اقتصاد و یا به طور دقیق تر رشدکم اقتصادی مانع آن شده تا سیاست به اولویت دوم پس از اقتصاد تبدیل شود. »

به بیان این پژوهشگر مسایل فرهنگی قومی، « با اینکه در سالیان اخیر در زمینه جشن نوروز و دیپلماسی نوروز مطرح شده و اقداماتی هم انجام شده اما برای دستیابی به همگرایی با توجه به شرایط نظام بین الملل راه درازی در پیش است. نوروز می تواند نقش مهمی در همگرایی و همبستگی منطقه ایجاد کند مشروط به آن که نوروز به عنوان نماد اشتراکات فرهنگی و تاریخی ملت های منطقه و تجلی ذهنیت و خاطره تاریخی و صورت بندی های رایج و رسمی موجود در نوروز پیوندی عمیق و مستقیم برقرار باشد.»

همایش بین المللی نوروز و همگرایی منطقه ای ، ظهر روز 24 اسفند 1400 با جمع بندی دکتر قدیر نصری، رییس پژوهشکده خاتمه یافت.