توسعه علم هیدروپلیتیک در ایران ( وظیفه دانشگاهها و اجتماعات نخبگان)

با رشد نگران کننده ی تغییرات اقلیمی و فجایع ناشی از این دگردیسی ، گروه مطالعت هیدروپلیتیک و تغییرات اقلیمی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه را برآن داشت تا این مبحث را از منظر علم هیدروپلیتیک وارسی کند. به همین مناسبت ، دکتر مهدی ضرغامی ، عضو هیأت مدیره انجمن هیدروپلیتیک به دعوت گروه در باب توسعه این علم دعوت به بحث و طرح نظر شد. آن چه در پی می آید مشروح بیانات دکتر ضرغامی در این نشست علمی است که در جمع متشکل از ریاست |پژوهشکده مطالعات خاورمیانه ( دکتر قدیر نصری ) ، اعضای گروه و علاقمندان و با مدیریت دکتر ربیعی ( مدیر گروه مطالعات هیدروپلیتیک و تغییر اقلیم در خاورمیانه ) و در 16 اسفند 1400 برگزار گردید.

ضرورت گفت و گو بین انسان – طبیعت

به زعم دکتر ضرغامی ، رشد جمعیت و توسعه شهری و افزایش نیازهای روزافزون و به تبع آن گسترش انواع فعالیتهای مختلف، تاثیرات مخرب جامعه بشری بر محیط زیست نیز افزایش یافت. به طوری که بی ملاحظه گری انسان نسبت به عمق ردپای اکولوژیکی آن بر طبیعت سبب تخریب محیط طبیعی چه در مقیاس محلی و ملی و چه در مقیاس منطقه ای و بین المللی شده و پیامد آن به صورت رخداد مخاطرات محیطی مختلف همچون کمبود آب و خشکسالی، بروز ریزگردها، فرو نشست ها، رخداد سیل های ویرانگر، از بین رفتن انواع گونه های جانوری و گیاهی بومی منطقه و ... و در کنار آن بروز تنش ها و مناقشات محلی و استانی و حتی فرامرزی شده است.

بر این اساس « با توجه به اهمیت این موضوع و با توجه به اینکه عنصر آب در هر برهه ای از زمان به عنوان عنصری حیاتبخش و دلیلی برای تشکیل جوامع انسانی بوده است لذا کارکرد موثر علم هیدروپلیتیک را تنها از جنبه رابطه بین دول یا بین منطقه ای انسان با انسان نباید دانست. بلکه در یک دیدگاه جامع تر و پژوهشی تر ما باید نسبت به محیط زیست پیرامون خود که امنیت زندگی بشری به حفظ و پایداری آن وابسته است نیز توجه ویژه و مسئولانه ای داشته باشیم و این موارد را در ملاحظات بین المللی خود بگنجانیم. زیرا در حال حاضر بیشتر تمرکز بحث هیدروپلیتیک بر روی انسان با انسان است. در حالی که علاوه بر این موضوع، ما نیازمند برقراری گفتگو بین انسان و طبیعت از نظر درک طبیعت و آگاه به آنچه که در آن در نتیجه اقدامات انسانی اتفاق می افتد نیز باشیم تا در کنار افزایش سرمایه انسانی در بخش منابع آب، ضرورتهای مختلف طبیعت در ارتباط با آب نیز محفوظ شود و این یک شاخه بسیار مهمی است که در علم هیدروپلیتیک حتما باید در جامعه علمی و اجتماعات نخبگان مورد توجه قرار گیرد».

حوضه مصایب !

عضو هیات مدیره انجمن هیدروپلیتیک افزود : به دلیل گسترده تاثیر فعالیتهای سوء انسانی بر منابع آب همچون ورود پساب های صنعتی و معدنی به آبهای مشترک که علاوه بر آلودگی محیط زیست آبی مربوطه سبب گسترش بیماریهای انسانی و جانوری و آسیب به گونه های مختلف محیط زیست خاکی نیز می شود و آثار مخرب فرامرزی دارد لذا به جای استفاده از واژه حوضه آب ریز (Watershed) باید از واژه حوضه مصائب (Problemshed ) استفاده کرد تا گستره تاثیرات منفی آن مورد ملاحظه قرار گیرد و این دیدگاه مهمی است که باید در هیدروپلیتیک ایران به آن توجه ویژه ای شود.

یکی دیگر از موضوعات مهمی که در بحث هیدروپلیتیک باید به آن توجه نمود موضوع ملاحظات هیدروپلیتیکی است. بدین معنا که در هنگام بروز مشکلات آبی همچون بحث انتقال آب باید به این مهم واقف بود که چگونه و چه زمانی، چه حرفی زده شود، دلیل مطرح کردن آن حرف چیست و مسئولیت آن حرف بر دوش چه شخص حقیقی و یا حقوقی است؟. زیرا بروز این مشکلات جدی میتواند تبعات منفی بسیار سنگینی را برای کشور چه از نظر مسائل داخلی و چه فرامرزی داشته باشد که گاه تحمیل خسارات مادی و معنوی آن از هزینه هایی که برای مدیریت بحران یا ریسک این مسئله می توانست اختصاص داده شود بسیار سنگیتر و حتی جبران ناپذیر است. با این شرایط سئوال مهمی که در اینجا مطرح است این است که چرا در دانشگاهها و مراکز آکادمیک تامین مالی لازم جهت تهیه نقشه راه دیپلماسی آب و هیدروپلیتیک آب صورت نمی گیرد؟ با توجه به وجود مراکز علمی و اجتماعات نخبگان همچون مرکز مطالعات هیدروپلیتیک خاورمیانه، انجمن هیدروپلیتیک ایران و انجمن علوم مهندسی و منابع آب ایران، سرمایه گذاری جهت همکاری های مشترک گوناگون و ایجاد ارتباطات موثر بین این مراکز و نخبگان این حوزه می تواند اقدامی سازنده برای ایجاد اتاق فکر نخبگان و ریشه یابی های اصولی و کارشناسانه و ارائه راه حل های کارآمد برای تصمیم سازی ها و برنامه ریزی های در این بخش حیاتی کشور باشد.

• دیگر از موضوعات مهم در حوزه آب این است که مشکل آب فنی نیست و مسئله مربوط به علوم انسانی است؛ به طوری که با توجه به وجود کرسی های نظریه پردازی در شورای عالی انقلاب فرهنگی کشور جای خالی نظریه پردازی در علوم سیاسی آب بسیار محسوس است. در واقع جهت گسترش و موفقیت علم هیدروپلیتیک در کشور در کنار راهکارهای موجود، اجرای یکسری اقدامات نرم از جمله مهمترین آنها فراهم کردن زمینه " گفتگو" در قالب برگزاری کرسی های نظریه پردازی در مناطق مختلف کشور و بین اشخاص گوناگون داخلی و از کشورهای همسایه مشترک منافع به منظور زمینه سازی برای آشنایی با فضاهای فکری متنوع و زاویه دیدگاههای مختلف و ارائه نظرات موافق و مخالف می تواند تاثیرگذار باشد.

براین اساس، با توجه به تعریف مرسوم " دیپلماسی" که هنر ایجاد روابط بین الملل و مدیریت آن و حل اختلافات به شیوه های مسالمت آمیز همچون مذاکره، تنش زدایی، سازش، تشویق، تنبیه، اولتیماتوم و حتی ترک مذاکره به منظور ایجاد همکاری، بستن قرار داد و یا ایجاد ائتلاف است، لذا دیپلماسی آب را اینگونه میتوان تعریف نمود:" مدیریت روابط بین نهادهای ملی و بین المللی با کمک همه ابزارهای مختلف مطرح در تعریف دیپلماسی، برای رسیدن به راه حل پایدار در مسائل پیچیده و مورد اختلاف آبی."

چهار مولفه اساس در دیپلماسی آبی:

به گفته دکتر ضرغامی ، انجام دیپلماسی آب نیازمند اقدامات ذیل است:

1. طراحی مجدد شبکه عامل ها، سازمان ها و سیاست ها:

با ایجاد شبکه سازی از طریق تشکیل کار گروههای مختلف منطقه ای، فضا برای ایجاد یک سیستم شبکه ای کارآمد و خروج سیستم از حالت دستوری بالا به پائین و مرکزی فعلی شرکت آب منطقه ای فراهم می شود. از طرفی با تشکیل اتاق های گفتمان آب و ایجاد فضا برای گفتگو بین مدیران بخشها و مناطق مختلف کشور و حتی با اقشار گوناگون درگیر با مسئله آب همچون کشاورزان، شرایط برای ایجاد یک اتحاد و همبستگی جهت اجرای اقدامات و همکاری های مشترک با حفظ و تامین منافع ذینفعان فراهم می شود. بنابراین این کار یک تخصص جدیدی است که جامعه دانشگاهی باید به این سو حرکت کرده و با ایجاد شبکه سازی سبب اتصال اجتماعات نخبگان در نقاط و حوزه های گوناگون در بحث آب شوند.

2. ارائه یکسری شاخصها برای اندازه گیری موفقیت
3. ملاحظه تنگناهای تخصیص آب
4. کی آب را تخصیص می دهد؟ برای چه کسی؟

این اقدام جهت مدیریت بحران قبل از وقوع حادثه همچون پیش بینی مخاطرات، تهیه پروتکلها و اندیشیدن تمهیدات هم در ارتباط با ذینفعان داخلی و هم خارجی است. در این خصوص لازم است که دیدگاهها به سمت بازیهای همکارانه برد – برد کشیده شود. بدین معنا که با توجه به منافع هر دو طرف لازم است تدابیری اندیشیده شود تا با گفتگو و مذاکره خواسته های دوجانبه برآورده شود. به عنوان نمونه با توجه به ورود پساب های معدنی ارمنستان به رودخانه ارس و آلودگی آبی و آسیب به محیط زیست و ضرر به منطقه، لازم است این کشور سهمی از معادن خود را جهت تصفیه و احیاء آب رودخانه ارس تخصیص دهد.

از جمله سایر موضوعات پیشنهادی برای ورود دانشگاهها و مجامع علمی و نخبگان به حوزه آب می توان به بحث مالیات و تعیین عوارض بر مصرف حقابه زیست محیطی و استفاده برای احیاء منابع آب، ایجاد مشاغل آتی کمتر وابسته به آب همچون تجارت گیاهان دارویی و نیز استفاده از آب به عنوان یک محور همکاری و صلح بین کشورهای اسلامی اشاره کرد. در خصوص بحث مدیریت آب کشاورزی در کشور نیز اگرچه کارهایی در صورت گرفته اما با توجه به عدم قدرت کافی در بحث عملیاتی سازی، نیازمند کار بیشتری در این خصوص است.

از دیگر موضوعات بسیار مهمی که در علم هیدروپلیتیک باید به آن پرداخته شود تربیت نیروی "تسهیل گر بی طرف" در دانشگاهها است. در واقع در بحث هیدروپلیتیک علاوه بر نیاز به تربیت نیروی فنی و مهندسی در حوزه آب، با توجه به چالشهای مختلف منطقه ای و نیز رخداد بحرانهای طبیعی گوناگون با ابعاد جهانی همچون تغییر اقلیم و پیامدهای گاه جبران ناپذیر آن بر منابع آبی، کشور نیازمند تربیت نیروی متخصص در امر مذاکره و توانمندی در مهارت گفتگو و ایجاد تعامل و ارتباط متقابل، کاهش تنش و برپایی مذاکرات صلح در اختلافات آبی است. لذا داشتن چنین نیرویی به عنوان "دیپلمات های آب" در بخش هیدروپلیتیک یک ضرورت است.

بنابراین با توجه به اینکه موضوع آب یک موضوع چند وجهی است علاوه بر مسائل داخلی آب از نظر فرهنگی و اجتماعی و معیشت و اقتصاد خانوارها، در بحث آبهای بین الملل و مشترک نیز دارای جنبه های مختلف حقوقی، سیاسی و دیپلماتیک است که گاه همراه با رقابت و تنش بین کشورها و باج خواهی است. به همین دلیل به ویژه در طی چند دهه اخیر مقیاس تنش ها و مشکلات آبی گسترش یافته و با گذر از مرزهای جغرافیایی سبب شده که موضوع آب با مسائل کلان تری رو به رو و به یک کلاف پیچیده ای تبدیل شود که پرداختن به آن به دلیل دشواری های متنوع و تشدید حساسیتها و فشارهای وارده نیازمند داشتن نگاهی چند جانبه به مسائل و ورود متخصصان با سواد آبی از گروههای مختلف علمی دانشگاهی و نخبگان کشوری است.

گزارش : الهام پیشداد ، دبیر گروه هیدروپلیتیک و تغییر اقلیم خاورمیانه

جهت ارجاع دانشگاهی : مهدی ضرغامی،«توسعه علم هیدروپلیتیک در ایران ( وظیفه دانشگاهها و اجتماعات نخبگان)»، تاریخ برگزاری : 16 اسفند 1400 .