رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی جدید و سیاست در دنیای امروز

«رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی جدید و سیاست در جهان امروز» عنوان نشست تخصصی­ای است که روز 15 اسفندماه 1400 توسط گروه روندهای فکری در ایران و خاورمیانه، وابسته به پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزارگردید. این نشست علمی با مدیریت دکتر مختار نوری مدیر گروه روندهای فکری و سخنرانی آقای دکتر روح‌الله اسلامی استادیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد، دکتر زهرا نژادبهرام دانش­آموخته علم ارتباطات و آقای دکتر هادی خانیکی استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی برگزار گردید. در ابتدای این نشست دکتر نوری با طرح مسائل اساسی این حوزه، به ضرورت و اهمیت بحث در خصوص نسبت رسانه های جدید و سیاست و تحولات و چرخش های مفهومی در این عرصه پرداختند. از نظر نوری با ظهور شبکه های اجتماعی جدید ما شاهد نوعی چرخش اساسی در امر سیاسی هستیم و ناظر بر چنین اهمیتی گروه روندهای فکری سراغ متخصصان این عرصه رفته تا بحثی تخصصی پیرامون تحولات این حوزه صورت گیرد. در ادامه شرح مختصری از موضوعات مطرح شده در این جلسه ارایه خواهد شد.

دکتر روح الله اسلامی : تبار و کارکرد فلسفی رسانه های نوپدید

اولین سخنران این نشست آقای دکتر روح الله اسلامی از گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد بودند که مباحثی را در حوزه ارتباطات و رویکردهایی که نسبت به فضای سیاسی و فضای ارتباطی وجود دارد مطرح کردند و بیان داشتند که عرصه ارتباطات فرصتی برای گشودن فضا جهت ارتباط انسانها و کسب دانش است. از نظر دکتر اسلامی بنیان فلسفی تکنولوژی اطلاعات ریشه در مدرنیته دارد. ایشان اضافه کردند سامانه هوشمند در قرن بیست یکم به یک امر جدایی‌نا پذیر از زندگی انسان مبدل شده و تنها یک وسیله نیست. لذا فضای مجازی که برخاسته از تکنولوژی است بخشی از زندگی انسان امروز است.

ایشان همچنین گفتند تکنولوژی‌های جدید دنیای پست مدرن را بوجود آورده است. از نظر ایشان دو نوع نگاه پست مدرن وجود دارد: یکی نقد مدرن و دیگری کسانی هستند که در نقد مدرنیسم معتقدند این نحله شالوده‌های اساسی را زیرپا گذاشته‌اند. به عنوان مثال لیوتار و بوردیو که نگرش انتقادی داشته و بر این اساس گفته‌اند که عصر اطلاعات مشکلات جدی را برای جامعه ایجاد خواهد کرد. اما رویکرد دیگر نقد مدرن، از سوی افرادی است که به صورت علمی مدرنیته را به بحث گذاشته‌اند. به اعتقاد آنها مدرنیته با کمک رسانه‌ها و تکنولوژی قادر است که تساهل بشری را با خودش همراه کند و شهروند جهانی و بین‌المللی شدن فرهنگ را معنی‌دار کند. از نظر ایشان بشر در دستیابی به تکنولوژی با دو تغییر گسترده روبه رو بوده است: نخست تغییر مکانیکی و دیگری تغییر هویتی. هر بار که تحول تکنولوژی وارد زندگی انسان شد آثار آن در روش زندگی و کارکرد آن بر تفکر و اندیشه او مشهود بوده است. به طور مشخص نظر دکتر اسلامی بر این بود که تکنولوژی فرصت یگانه­ای را برای بشریت فراهم کرده است. دکتر اسلامی بیان داشتند که تکنولوژی اندیشه و باور را با خودش می‌آورد و تغییراتی اساسی را ایجاد می‌کند که می‌تواند هویت را معنادار کند. ایشان اضافه کردند اکنون که در عصر انقلاب اطلاعاتی قرار گرفته‌ایم و تحولات چشمگیری در عرصه تکنولوژی به وقوع پیوسته است، باید از ظرفیت‌های آن برای ارتباطات‌ با جهان و انسان‌ها استفاده کنیم. به نظر دکتر اسلامی از حیث سیاستگذاری نباید نگاه سختگیرانه‌ای نسبت به تکنولوژی داشته باشیم، بلکه باید ظرفیت‌هایش را به خدمت انسان درآوریم. تکنولوژی اطلاعات این فرصت را در اختیار جامعه قرار می‌دهد که امر سیاسی به حوزه اجتماعی وارد شود و مسائل را باهم پیوند بدهد.

دکتر زهرا نژاد بهرام : دیپلماسی توییتری در دنیای امروز

در ادامه خانم دکتر زهرا نژادبهرام به ایراد سخنرانی پرداختند و بیان نمودند که باید به امر سیاسی و جایگاه آن در فضای مجازی و رسانه‌ها توجه خاصی داشت. خانم دکتر نژاد بهرام بر مبنای به پژوهشی که در مورد «نقش توئیتر در دیپلماسی ایران در مقطع خروج آمریکا از برجام» به انجام رسانیده بودند بیان داشت که فضای مجازی منجر به این شده است که میدانی برای گفتگو فراهم شود. ایشان بر این باور بودند که فضای ایجاد شده در این رسانه‌ها مانند اگورای یونانی است (میدان گفتگو و عدالت و آزادی برای تصمیم‌گیری‌ها اصلی جامعه). از نظر ایشان شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های مجازی مثل فیس بوک ، توئیتر یا اینستاگرام این ظرفیت را ایجاد کرده‌اند اما توئیتر بیش از همه به این عرصه ورود پیدا کرده است؛ چون به رسانه نخبگان و رسانه سیاست مشهور شده است. از نظر دکتر نژادبهرام امر سیاسی شیوه و صورتبندی جدیدی یافته است و مسائلی چون آزادی و عدالت که دو ویژگی اصلی در به وقوع پیوستن امر سیاسی هستند در این آگورا قابل مشاهده‌اند. ایشان اضافه کردند امر سیاسی در فضای مجازی جای خود را یافته و توانسته کنش و عمل سیاسی را تحت تاثیر قرار دهد. موضوع دیگری که دکتر نژادبهرام به آن اشاره کردند جایگاه رسانه در دیپلماسی بود. از نظر ایشان رسانه همیشه نقش پررنگی در دیپلماسی داشته و توانسته است تسهیلگر دیپلماسی باشد و یا در مواردی منجر به اعمال قدرت در حوزه دیپلماسی باشد. موضوع دیپلماسی در رسانه از گذشته ­های دور همواره مورد بحث بوده است، از زمانی که رسانه به شکل مکتوب، شنیداری و یا دیداری وجود داشت این موضوع همیشه مورد مباحثه قرار داشت.ایشان اضافه کردند که تکنولوژی‌های قدرت ابزارهایی هستند که انسان‌هایی را می‌سازند که بر محیط غلبه می‌کنند. تکنولوژی در این عرصه به مدد دیپلماسی آمده است و فرصت تعامل را بیشتر کرده است. اینجا بحث قدرت سیاسی و قدرت دیپلماسی مطرح است که برگرفته از قدرت نرم می‌باشد. قدرت نرم سه شاخه اصلی دارد: فرهنگ، سیاست و ارزش‌ها. از نظر ایشان توئیتر رسانه‌ی جهانی و سیاستمداران است. توئیتر همچنین به جمهوری اسلامی ایران این فرصت را داد ه است که در مقطع خروج آمریکا از برجام، روایت خود از خروج آمریکا و همچنین سیاست‌های و رویکردهای ایران را به گوش علاقمندان برساند و روایت متفاوتی را از آنچه تاکنون از سوی امریکا نسبت به ایران ارائه می‌شد را مطرح کند. خانم نژاد بهرام یادآور شدند که پژوهش صورت گرفته توسط ایشان با تکیه بر بررسی توئیت‌های مقام معظم رهبری، آقای روحانی رئیس جمهور و محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه وقت و همچنین توئیت‌های طرف آمریکایی یعنی پمپئو وزیر خارجه وقت و جان بولتون مشاور امنیت ملی و ترامپ رئیس جمهور آمریکا صورت گرفته است. از این توئیت‌ها سه مقوله اساسی استخراج شد: هویت‌سازی، ترمیم نگرش‌ها و اعتمادسازی. دکتر نژادبهرام در ادامه گفتند دیپلماسی ایران در سال ۲۰۱۸ توانست فرصتی برای فعال شدن و همچنین نوعی هم وزنی در فضای مجازی پیدا بکند. هم وزنی، چون تسلط آمریکا و اثرات امپراطوری رسانه بسیار بالاتر بود و هیچگاه فرصتی که بتوانیم در یک شرایط برابر باهم گفت‌وگو بکنیم وجود نداشت و فرصتی پیش آمد که ایران داشته‌های خود را مبنی بر سابقه تاریخی، رویکرد صلح‌طلبانه، تمایل به گفت‌وگو، پایبندی به حقوق بین‌الملل و رعایت قاعده و قانون برجام که یک امر بین‌المللی است، به نمایش بگذارد و روایت خودش از برجام و خروج آمریکا از آن را اعلام کند.

دکتر هادی خانیکی : رسانه به مثابه مدارهای نوین مید و اعتراض ، نمونه بهار عربی

سومین سخنران این نشست استاد برجسته علم ارتباطات دکتر هادی خانیکی بود. ایشان از حیث نظری و فکری گفته های خود را بر آراء و افکار اندیشمندان معاصر یعنی مانوئل کاستلز و آلن تورن استوار ساختند و آثار این متفکران را برای فهم شرایط جدید بسیار حیاتی تلقی کردند. در ادامه دکتر خانیکی جایگاه فضای مجازی در امر سیاست را با توجه به دو عامل امید و اعتراض وقایع بهار عربی بررسی کردند و گفتند بهار عربی شاید یکی از نمونه‌هایی بود که این امید را در درون مردم ایجاد کرد که بتوانند حرف‌های خودشان را بزنند و در عین حال مقوله‌ای به نام اعتراضات را هم بیان کنند. در تونس این بیشتر در قالب فیس بوک بود و در مصر اعتراضات در میدان تحریر شکل گرفت. دکتر خانیکی ادامه دادند به دلیل اینکه با حجم گسترده‌ای از خبرهای نادرست یا دستکاری شده در فضای مجازی روبرو هستیم، تنها کانونی که می‌تواند این ظرفیت‌ها را نهادینه کند نهادهای مدنی موجود در جامعه هستند. ایشان معتقدند فضای شبکه‌های اجتماعی و فضای رسانه‌های نوین با توجه به تحولی که در امر تکنولوژی و اطلاعات به وجود آمده است فرصت گفتن و شنیدن و دیده شدن را برای همه ایجاد کرده و این فرصت به ساماندهی نیاز دارد و این ساماندهی را فقط نهادهای مدنی موجود در درون جوامع می‌توانند انجام بدهند. دکتر خانیکی در ادامه بیان داشتند که فضایی که امروز در درون شبکه‌های اجتماعی وجود دارد منجر به این شده است که به نوعی دموکراسی و هم وزنی در درون کنشگران و کاربران این شبکه‌ها به وجود بیاید و افراد بتوانند گفت‌وگوهای خودشان را در امر سیاسی مطرح کنند.کنشگری سیاسی می‌تواند بعد از اینکه یک امر سیاسی در یک فضای اجتماعی مورد بحث قرار گرفت به صورت عملی مورد توجه قرار بگیرد. از نظر خانیکی در نتیجه گسترش شبکه های اجتماعی امروزه دولت‌ها صدای مردم را می‌شنوند و مجبور هستند نسبت به گفته‌های مردمی که فرصت برای گفتن پیدا کردند اعمال نظر کنند.

این جلسه علمی با پرسش و پاسخ میان مخاطبان با سخنرانان به پایان رسید. طرح پرسش­های مختلف از سوی شرکت کنندگان در نشست علمی مذکور و ارائه پاسخ توسط سخنرانان از دیگر بخش­های این نشست بود. گروه روندهای فکری پژوهشكده مطالعات استراتژیک خاورمیانه امیدوار است چنین آثار و نشست­هایی بتواند در حل و فصل معضلات جامعه ایران و منطقه خاورمیانه نقش داشته باشند و راههای برون­رفت از معضلات موجود را بگشایند. بدون تردید مسائل و معضلات هر حوزه تنها توسط محققان و متخصصان آن حوزه قابل حل و فصل است و این امر یعنی پرداختن به تبارهای فکری مسائل سیاسی و اجتماعی بیش از هر چیز نیازمند مشارکت جامعه علمی، اساتید و پژوهشگران این حوزه است.

گزارش : زهرا اکبری (دبیر گروه روندهای فکری)

جهت ارجاع دانشگاهی : خانیکی ، هادی و اسلامی ، روح الله و نژادبهران ، زهرا ، رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی جدید و سیاست در دنیای امروز ، تاریخ برگزاری : 15 اسفند 1400 .