تحلیل استراتژی ترکیه در بحران اوکراین و روسیه

نویسنده: امیر ایمانی، پژوهشگر مهمان و عضو گروه مطالعات جامعه و سیاست خارجی ترکیه

امروزه در روابط بین ­الملل برای بررسی دقیق رفتار دولت­ها ابتدا باید ساختار حاکم بر آن را مورد بررسی قرار دهیم. به طوری که بحث­های متفاوتی در این زمینه در مورد ساختار تک­ قطبی، ساختار هژمونیک و یا عبور به ساختار دوقطبی شکل گرفته است. در حالي كه آنارشي، منطق رفتاري نظام تك قطبي است، تئوری نظم هژمونيك، به خصوص طرفداران نظريه انتقال قدرت، ساختار نظام بين­ الملل را سلسله مراتبي، و نه مبتني بر آنارشي مي­ دانند. ارگانسکی هم در بحث گذار، ساختار نظام را سلسله مراتبی و رقابت بین­ المللی را اصل اساسی مطرح می­نماید. از نظر وی جنگ­های بزرگ پدیده­ های رایج در سیستم بین ­الملل می ­باشد و زمانی چنین جنگی رخ خواهد داد که توزیع قدرت بین دولت مسلط و چالش­گر به مرز برابری برسد.

در مورد تاکید بر نقش قدرت­های بزرگ، در حالی­که مرشایمر تمایل قدرت­های بزرگ را در ایجاد سلطه ­ی منطقه ­ای امری عادی و غیرقابل اجتناب می­داند، كاكس معتقد است که وجود قدرت مسلط در نظام بین­­ الملل نمي ­تواند به تنهايي موجد نظم بين ­الملل باشد. لذا با تضعیف امریکا و بازتوزیع قدرت در سطح بین‌الملل، نظم بین‌الملل و نظم‌های منطقه‌ای در این مناطق نمی‌توانند بر محوریت یک قدرت شکل بگیرند. این تکثر باعث تغییر ترتیبات قدرت، آرایش نیروها و به تبع آن موازنه‌های جدید می‌شود. در این شرایط، مقاومت در برابر نظم غرب- امریکا محور و تلاش‌ برای تغییر آن بیش از گذشته مشهود خواهد بود.

با در نظر گرفتن توزیع قدرت و ساختارهای ژئوپلتیکی در سیستم بین ­المللی نوین، در حالی­که حوزه ­ی اروپای غربی، پاسیفیک حوزه­ی نفوذ و قدرت آمریکا می ­باشد، در حوزه ­ی اوراسیا، آتلانتیک و بالکان، روسیه قدرت مسلط به شمار می­ رود و مرزهای اروپای شرقی از جمله دولت­های بالتیک، بلاروس، اوکراین، مولداوی، بلغارستان بعلاوه قفقاز و آسیای مرکزی را در بر می ­گیرد و غرب برای نفوذ در این حوزه شدیدا تلاش می نماید. بنابراین بحران امروزه ­ی اوکراین و روسیه را می­ توان در این زمینه بررسی کرد.

قبل از شروع جنگ اوکراین ما شاهد "جنگ آسمیتریک" خصوصا در ایالت دونباس و لوهانسک بودیم که نیروهای شبه نظامی و وکالتی مورد حمایت روسیه آن را هدایت می کردند. سپس نوبت به "جنگ رسانه­ ای و دیپلماتیکی" رسید که "جنگ اطلاعاتی" و افشای اطلاعات تایید نشده­ ی نظامی، پایگاهها، نوع آرایش نیروها، تجهیزات و حرکت آن­ها توسط طرفین بود که با رمزگشایی و اعلام زمان­ بندی نقشه­ ی اشغال و حمله ­ی روسیه توسط غرب و انکار روسیه به اوج خود رسید. بطوری­ که کرملین مفهوم "هیستری غرب" را بر علیه آمریکا و ناتو استفاده کرد.

"عضویت در ناتو" مفهوم دیگری بود که در این بحران بیشتر استفاده شد که خط قرمز روسیه بدلیل گسترش نفوذ غرب در شرق اروپا و حوزه بالتیک بود. لذا روسیه برای حفظ نفوذ استراتژیک خود در دریای سیاه خصوصا با استناد به دکترین حمایت از دموگرافی روس­های خارج، از عضویت اوکراین و نزدیک شدن ناتو به محیط استراتژیک خود جلوگیری می­ کند.

بنابراین در وهله­ ی نخست بحران اوکراین را می ­توان رقابت بین قدرت­های بزرگ برای نفوذ در این منطقه توصیف کرد. در اینجا اهمیت دریای سیاه و کنترل آن منطقه به عنوان تنها دریایی که آمریکا در آن حوزه نفوذ ندارد و نقش ترکیه به عنوان ضامن امنیت و ضامن اجرای پیمان "مونترو" آشکار می­ شود.

در حالی که اخیرا با ورود ارتش روسیه به اوکراین و اشغال آن، تنش میان روسیه و اوکراین به تهاجم تبدیل شد، موضع ترکیه و استراتژی آن در این بحران، همچنین به عنوان ضامن پیمان مونترو و امنیت تنگه ­ها مدت­ها مورد بحث قرار گرفت. اخیراً رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه اعلام کرد که آنها نمی ­توانند روسیه یا اوکراین را رها کنند. اگرچه ترکیه الحاق شبه جزیره کریمه، اوستیا و آبخازیا را به رسمیت نمی ­شناسد، با این حال روابط قوی اقتصادی و سیاسی اردوغان با مسکو و کیف در سال های اخیر، ترکیه را در موضع حساسی در واکنش به اشغال اوکراین توسط روسیه قرار داد. آنکارا نمی ­تواند از نظر اقتصادی با روسیه در زمینه گردشگری، گاز، غلات، پروژه ­های کشاورزی و انرژی هسته ­ای درگیر شود. لذا مهمترین سوالی که پیش می­آید این مساله می ­باشد که در بحران اوکراین، ترکیه چه جایگاهی برای خود قایل است و در سیاست خارجی خود چه نوع استراتژی را در پیش خواهد گرفت؟

قبل از حمله روسیه به اوکراین، جیمز اندرسون معاون سابق وزیر امور خارجه ترامپ و رئیس موسسه سیاست جهانی در سیاست دفاعی به فاکس نیوز اشاره کرد: "من فکر می­کنم ترکیه نقش مهمی در سناریوی حمله احتمالی روسیه به اوکراین ایفا ­کند. آنها مخالف تهاجم روسیه هستند." با توجه به تحریم تسلیحاتی ترکیه توسط غرب، این کشور ضمن توسعه روابط خود با اوکراین در هر زمینه ­ای خصوصا زمینه­ های دفاعی، هواپیماهای بدون سرنشین ساخت ترکیهSİHA- - را به اوکراین صادر کرده است. با این حال، روسیه اگرچه به اعتراض در این زمینه و اظهار نگرانی بسنده کرد اما ممکن است ترکیه، بهای حمایت خود از اوکراین را در سوریه بپردازد. ترکیه پس از اینکه اوکراین اعلام کرد در اکتبر سال گذشته با هواپیماهای بدون سرنشین ساخت ترکیه به جدایی طلبان مورد حمایت روسیه حمله کرده است، بین اوکراین و روسیه باقی ماند.

اردوغان که سال‌ها متهم به پشت کردن به غرب با کنار گذاشتن ناتو می­ باشد، نه تنها بارها در مورد خطرات مداخله روسیه در اوکراین هشدار داده، بلکه هواپیماهای بدون سرنشین مسلح خود را در اختیار این کشور قرار داده است. این حمایت متحدان آنکارا در ناتو را خوشحال کرد.

با این حال کارشناسان در ترکیه معتقدند که رابطه اردوغان با پوتین به دلیل سیاست انزوای ترکیه و تحریم تسلیحاتی توسط غرب، نزدیکتر شد. از نظر این کارشناسان، به دلیل حمایت بعضی از کشورهای ناتو خصوصا آمریکا از گروههای تروریستی YPG-PYD-PKK در شمال سوریه و عراق، همچنین تنها گذاشتن ترکیه توسط ناتو در مسئله بحران سرنگونی جت روسیه توسط ترکیه، همچنین سکوت معنادار آمریکا در کودتای ترکیه و اتهام دست داشتن غرب در آن و حمایت از گولن توسط متحد خود یعنی آمریکا و تفاهم آمریکا با دشمن درجه یک خود یعنی روسیه در زمان انجام عملیات چشمه­ ی صلح ترکیه در سوریه همه از عوامل مهم و تاثیرگذار در گرایش ترکیه به روسیه بوده است. همین مسایل و عدم اعتماد به غرب در شرایط بحرانی (در مورد اوکراین به وضوح شاهد آن بودیم) ترکیه را به در پیش گرفتن سیاست "موازنه­ مثبت" در بحران اوکراین سوق داد. ترکیه همچنین اعلام کرده است که در تحریم روسیه توسط غرب، با در نظر گرفتن منافع خود به تحریم­ها ملحق نخواهد شد. زیرا از نظر ترکیه، آمریکا سعی در "ناتویی کردن" مسئله دارد، در حالی­که این بحران ناتو نمی ­باشد بلکه از نظر ترکیه بیشتر رقابت بین روسیه و آمریکا-انگلیس می­ باشد.

زیرا از نظر محافل داخلی ترکیه این بحران از زمانی شروع شد که غرب از مرگ مغزی ناتو، ارتش اروپایی و حتی عضویت روسیه و چین در این پیمان سخن گفتند. این مسایل باعث شد کامالا هریس در نشست امنیتی مونیخ به سران اروپا بتازد. هریس در این نشست اعلام کرد که اروپایی­ ها با ثروت و حمایت آمریکا به رفاه و آرامش رسیده­ اند اما اکنون نسبت به ما سرکشی می­ کنند. تنشی که بین ترامپ از یک طرف و آلمان و فرانسه از طرف دیگر بر سر پرداخت حق عضویت 2 درصدی وجود داشت، اکنون در زمان بایدن نه تنها اخیرا آلمان صد میلیارد دلار بودجه­ی نظامی برای دفاع از خود تعریف کرد بلکه به دوری فنلاند و سوئد از سیاست بی­طرفی و تمایل به عضویت در ناتو منجر شد. در اقدامی دیگر فنلاند و لهستان اقدام به سفارش هواپیمای جنگی از آمریکا کردند.

اما مهمترین مساله که نباید از نظر دور داشت، پیروی سایر اعضا ناتو از رهبری و سیاست­های انگلستان در داخل ناتو بود. بدین ترتیب شکاف ناتو ترمیم شد و آمریکا با تحریم و انزوای روسیه و انرژی آن، خواسته ­های خود را برآورده کرد. از طرف دیگر کارشناسان نظامی معتقدند آمریکا می­ توانست با ایجاد منطقه­ ی پرواز ممنوع شبیه کاری که در شمال سوریه در مقابل روسیه انجام داد، دوباره در اوکراین تکرار کرده و از بروز جنگ جلوگیری کند. بنابراین ترکیه با این بحران محتاطانه برخورد می­ کند.

زیرا ترکیه در بسیاری از بخش­ها از انرژی گرفته تا صنعت تسلیحات، از گردشگری گرفته تا کشاورزی با روسیه همکاری می­کند. عبور از روسیه می­تواند ترکیه را در موقعیت بسیار دشواری قرار دهد. خصوصا اینکه شرایط اقتصادی ترکیه در وضعیت مناسبی قرار ندارد و شاهد تورم بی­ سابقه و افت ارزش پول ملی خود می­ باشد. همچنین هدف امضای توافقنامه در سال 2016 بین پوتین و اردوغان برای تحقق ساخت خط لوله گازی برنامه­ ریزی شده ترک استریم برای پمپاژ گاز روسیه از طریق دو خط زیر آب­ های ترکیه در دریای سیاه به سمت اروپا بود. از نظر ترکیه این بحران مستقیما بر ترانزیت انرژی و تامین آن تاثیر خواهد گذاشت.

علیرغم روابط شخصی گرم بین اردوغان و پوتین، این دو رهبر به‌ویژه در زمینه سیاست خارجی در مناطقی مانند سوریه، لیبی و قفقاز در طرف مقابل تنش­ها قرار دارند، ترکیه معتقد است در شرایط بحرانی چندین نوع رابطه با روسیه داشته است که مفاهیم جدیدی را نیز وارد تاریخ ادبیات سیاسی کرد از جمله: همکاری دوستانه، همکاری رقابتی[1] (قره باغ)، همکاری مجادله­جویانه[2] (سوریه-لیبی)، همکاری منازعه­ گرایانه[3] (سوریه و بحران حمله به نیروهای ترکیه در سوریه توسط روسیه)، همکاری جنگجویانه[4](بحران جت جنگی). در همه­ ی این موارد خاص همکاری به نحوی بین روسیه و ترکیه با دیپلماسی ادامه یافته است. به همین دلیل با امید به این مساله ترکیه سعی میکند بین دو طرف میانجی گری کند.

اما اکنون ترکیه در یک خط باریکی در حال حرکت است. در حالی که آنکارا خواهان حل بحران از طریق تلاش­های دیپلماتیک است، روسیه روابط نظامی ترکیه با اوکراین و روابط این کشور با جامعه تاتارهای کریمه را "اقدامی تحریک ­آمیز" می ­داند. مسکو در درگیری‌های سوریه، لیبی و قفقاز جنوبی با آنکارا مدارا کرد، اما ممکن است در بحران اوکراین چنین رفتاری نداشته باشد. در این شرایط، ترکیه ممکن است به عنوان یکی از مضرترین کشورها در بحران اوکراین ظاهر شود.

همچنین با افزایش تنش بین ناتو و روسیه، سیاست موازنه ترکیه می­ تواند عقیم مانده و به بن‌بست برسد. اگرچه یاووز سلیم، معاون وزیر امور خارجه تاکید کرد: «ما به هیچ وجه در مورد سیاست تعادلی خود مصالحه نخواهیم کرد. ما موضع خود را در مذاکره با هر دو طرف از دست نخواهیم داد.»

بوگدانوف وزیر امور خارجه روسیه هفته گذشته اعلام کرد که برای مشارکت کردهای سوریه در روند سیاسی اهمیت زیادی قائل هستند. با این پیام پیشنهادی، روسیه به صراحت اعلام کرده است که به دلیل حمایت ترکیه از اوکراین، می ­تواند از ی.پ.گ، پیشروی سازمان تروریستی پ.ک.ک، در سوریه حمایت کند.

از دلایل دیگر سیاست موازنه و حتی درخواست میانجی گری ترکیه در این بحران اهمیت اوکراین خصوصا دومین شهر بزرگ آن یعنی خارکف می­باشد که نقش مهمی در تامین صنایع دفاعی ترکیه خصوصا موتور موشک­ها و تانک­ها، تامین قطعات هواپیماهای بدون سرنشین، همچنین سیستم ­های هوایی بومی که هیچ کشوری آن را تامین نمی­ کند، اهمیت استراتژیکی برای ترکیه دارد و یکی از مکان­ هایی می­ باشد که روسیه در اولویت خود قرار داده است.

اهمیت پیمان مونترو در سیاست موازنه­ای ترکیه:

ترکیه با توافق مونترو جایگاه مهمی در بحران دارد. ترکیه با این توافق که در سال ۱۹۳۶ امضا شد در دریای سیاه قدرت یافت. زیرا طبق معاهده­ی لوزان، خلع سلاح شدن دریای مرمره، تنگه­ های چاناک قلعه، بسفر و داردانل با این توافق دوباره مسلح شد و به ترکیه امکان کنترل کامل بر تنگه­ ها را به ارمغان آورد. همچنین عبور کشتی­های جنگی متعلق به کشورهایی را که ساحلی به دریای سیاه ندارند را هم محدود می­ کند. اوکراین نیز بر اساس این قرارداد از ترکیه درخواست رسمی کرد. از سوی دیگر، اردوغان اعلام کرد که ترکیه به عنوان متحد ناتو هر کاری که لازم باشد انجام خواهد داد.

بعد از نشست فوق­العاده ­ی کابینه ی دولت اردوغان، مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه­ ی ترکیه اعلام کرد وضعیت اوکراین به حالت جنگی تغییر پیدا کرده است. بنابراین احکام مونترو را طبق مواد 19 تا 21، بصورت شفاف بجا خواهیم آورد. ماده 19 این پیمان، سه حکم مهم دارد: 1. عبور کشتی­های طرفین جنگ از تنگه ­ها ممنوع می­باشد. 2. عبور کشتی­هایی که به کشور مورد حمله واقع شده کمک می­ کنند معاف است. 3. کشتی­ های دولت­های طرف جنگ فقط برای بازگشت به پایگاهشان می­ توانند عبور کنند.

پس از آن ابراهیم کالین سخنگوی ریاست جمهوری و فخرالدین آلتون مدیر ارتباطات ریاست جمهوری برای اولین بار از عبارت "جنگ" در مورد حمله روسیه به اوکراین استفاده کردند.

با بسته شدن تنگه­ ها، وندی شرمن معاون وزیر امور خارجه آمریکا، اعلام کرد:"ما به ترکیه اطمینان کامل داریم. مونترو را به شکل مناسب اجرا خواهد کرد. هیچ کس حاضر نیست تنگه­ ها را قسمتی از این جنگ ببیند". همچنین وی ادامه داد: "در این بحران ترکیه یک متحد غیرقابل تصور در ناتو می­ باشد. اردوغان با دیدارهای خود با پوتین سعی در تغییر این روند دارد. ما به دلیل ارایه ­ی نقش رهبری و حمایت­ های شدید ترکیه سپاسگزار هستیم".

چنین تصمیمی گام بسیار مهمی خواهد بود زیرا ممکن است به توقف حمایت طولانی مدت روسیه از نیروهایش در اوکراین منجر شود. اما در مواجهه با چنین اقدامی، هرگونه تحریمی از سوی روسیه به ترکیه می­ تواند تاثیرات سنگینی بر اقتصاد ترکیه بگذارد.

همچنین علاوه بر وسعت جغرافیایی اشغال شده در اوکراین، دریای سرزمینی اوکراین در دریای سیاه نیز باعث گسترش مرز ترکیه با روسیه و در نتیجه نگرانی­ هایی در مورد عواقب آن وجود دارد. زیرا ترکیه احاطه شدن خود، با حضور روسیه هم در دریای سیاه و هم در سوریه را تهدیدی برای امنیت ملی خود می­ داند. به نظر می­ رسد که آمریکا نیز خواهان تضعیف شاخه ­ی جنوب شرقی ناتو یعنی ترکیه در مقابل روسیه نمی­ باشد.

همچنین نرم­تر شدن موضع آمریکا نسبت به ترکیه در چند ماه اخیر و تنش­ زدایی ترکیه با مصر و اسراییل را باید در نیاز به انرژی اروپا و قطع وابستگی آن به روسیه و عقب کشیدن آمریکا از پروژه ی گاز ایست مد EAST-MED و شکست آن پروژه جستجو کرد. در دریای مدیترانه دو کشور مصر و اسراییل استخراج کننده­ی گاز می­ باشند و ارزانترین راه انتقال این منابع ترکیه می ­باشد.

در نهایت به نظر می­رسد اهداف سیاسی روسیه، در صورتی که تمایل به اشغال و ضمیمه ­ی آن را به طور کامل نداشته باشد، نخست تغییر دولت در اوکراین و برسرکار آوردن دولت طرفدار روسیه، دوم کنترل شهرهای استراتژیک خارکف و کیف، قطع ارتباط اوکراین با دریای سیاه و در نهایت خلع سلاح ارتش اوکراین می­ باشد که این مساله در سیاست­های ترکیه با روسیه تاثیر خواهد گذاشت.

جهت ارجاع علمی: امیر ایمانی، « تحلیل استراتژی ترکیه در بحران اوکراین و روسیه »، تاریخ انتشار در سایت مرکز: ۱۴۰۰/۱۲/۱۷