متاورس و دگرش های راهبردی در روابط بین الملل

نویسنده: سهراب انعامی علمداری، پژوهشگر مهمان و عضو گروه مسائل استراتژیک خاورمیانه

علوم سیاسی و روابط بین الملل به مانند سایر حوزه های علوم انسانی طی سال های اخیر به شدت تاثیرپذیرفته از حوزه های دیگر علوم از جمله علوم طبیعی، فیزیک، ریاضی و حتی فناروی های نوین اطلاعاتی بوده است، روندهای جدیدی که ظهور و بروز کرده و به سرعت حوزه های مختلف ازجمله روابط بین الملل، سیاست بین الملل و نظم جهانی را تحت تاثیر خود قرار داده اند.

یکی از این حوزه های عمده تأثیرگذار بر حوزه علوم سیاسی به طور اعم و روابط بین الملل به طور اخص ظهور، توسعه و ارتقا فناوری های اطلاعات، جهان دیجیتال و فضای سایبر است. این حوزه فناورانه جدید به نحوی تاثیرات کسترده و پایدار مانند تسهیل انتقال محتوا-ابزار و شخصی سازی داده ها به دنبال داشته که بسیاری از تحلیل گران و اساتید دانشگاهی به این تحولات و دگردیسی های تازه واکنش نشان داده اند.

والتر ریستون نظریه پرداز حوزه فناوری اطلاعاتی در مقاله ای با عنوان «تکنولوزی اطلاعات و حاکمیت دولت ها» می نویسد: «هنگامی که موج های بزرگ دگرگونی، جهان را در می نوردد ساختارهای قدرت تقریبا همواره این اندیشه را که جهان به راستی درحال دگرگونی است رد می کنند و همچنان به باورهای دیرین خود می چسبند».

این سخن و گزاره که جهان درحال دگرگونی است تقریبا از دهه 90 میلادی و هم زمان با سقوط اتحاد جماهیر شوروی به بحث نظری و سیاستگذاری بسیاری از محافل علمی، دانشگاهی و حکومتی تبدیل شده است. سیل شتابان و کوبنده تحولات و دگردیسی در حوزه های مختلف نظری و سیاست جهانی به گونه ای تصدیق می کند که سرشت امور جهان دگرگون شده است و پارادایم های رایج برای تبیین و تفسیر این امور دیگر کارایی لازم را ندارند.

الوین تافلر نظریه پرداز آمریکایی نیز در کتابی تحت عنوان «موج سوم» در مورد سپهر دانش و تکنولوژی در جهان آینده مباحثی را مطرح کرد که شاید بتوان گفت مانند نوسترداموس در حال پیش بینی وقایعی بود که اکنون در حال به وقوع پیوستن هستند. تافلر مفاهیمی همچون انقلاب دیجیتالی، انقلاب ارتباطات و دگرش های فناورانه را به جهانیان شناساند. او همچنین نقش پررنگی در گسترش باور به انقلاب ارتباطی در سطح جهان داشت. تافلرهمچنین در این کتاب به جهانی تازه اشاره دارد که روابط ژئوفیزیکی جدید، سبک‌های زندگی تازه و روش‌های جدید ارتباطی ایجاد شده و به باور وی با وجود ایجاد، ساخت یابی و نقش یابی جهان جدید، ما نیازمند راهبردها، ارزش ها، قواعد و مفاهیم جدید خواهیم بود. این جهان جدید واجد ویژگی های دیجیتالی در عین حال فیزیکالی است که به «متاورس» (Metaverse) شهرت یافته است.

ظهور پویش های متاورسی در جهان

متاورس یا فرا جهان را می توان تازه‌ ترین مفهوم و روند راهبردی در حوزه فناوری اطلاعات دانست که اگرچه هنوز به مراحل عملیاتی خود نرسیده اما ازهم اکنون دورنمایی از یک دگرش راهبردی را نشان می دهد. متاورس را می توان ماحصل تکامل فناوری های مختلف اطلاعاتی و ارتباطی به ویژه فناوری سه بعدی ودرهم آمیختگی آن با ابزارهای جدید دانست. دراین قالب، با اتصال و تجمیع برخط (Online) در یک جهان یکپارچه مجازی، افراد قادر خواهند بود تا زندگی مجازی را به همان شیوه زندگی فیزیکی در یک محیط و جغرافیای مجازی ادامه دهند. برای نمونه به یک سفر آنلاین رفته یا یک محیط جغرافیایی را در فضای مجازی تجربه کنند.

اگرچه در حال حاضر شرکت فیس بوک به صورت تخصصی با تغییر نام شرکت به «متا» تلاش کرده تا در ایجاد متاورس پیشرو باشد اما شرکت‌های مایکروسافت و اِن‌ویدیا (Nvidia) نیز وارد روند تولید فناوری فرا دنیا شده‌اند ولی تاکنون چگونگی اتصال بسترهای برخط یا همان پلتفرم‌های آنلاین شرکت‌های فناوری شناسایی نشده است. بسیاری از شرکت های بزرگ حوزه فناوری اطلاعات و شبکه های اجتماعی تلاش می کنند تا با ایجاد شکل دیگری از زندگی تحت عنوان «زندگی دوم»(Second Life) افزون بر افزایش سود و منافع مالی، ادراک جهانی از زندگی را تغییر دهند.چنین وضعیت و روندی می تواند پیچیدگی در جهان کنونی را تشدید کرده یا روندهای غیرخطی را تقویت کند. جهان پیچیده اساسا مجموعه‌هایی بزرگ متشکل از اجزای ساده است که به رفتار پیچیده می انجامد، در چنین جهانی روابط انسانی نیز دچار دگرش های شگرف و پویایی های گسترده می شود.

تام بولستارف (Tom Boellstorff) استاد انسان شناسی دانشگاه کالیفرنیا بر این باور است که زندگی دوم الگو و مدل متفاوتی از آسیب های انسانی را ایجاد و ورای جهان واقعی کنش های انسانی در حوزه هویت و جامعه درهم آمیختگی گسترده ای پیدا می کند. در این چارچوب، به همان میزان که متاورس گسترش و روندهای پیچیده تری ظهور و بروز پیدا می کند، روابط انسانی و کنش های فردی و جمعی پیچیده تر شده و پیش بینی پذیری رفتار انسانی و روندهای اجتماعی نیز سخت تر و حتی ناممکن می شود. در این میان، پویش ها و پویایی های جهانی درشکل پیچیده ای ظهور و بروز پیدا می کند که در مختصات بزرگ تر از سطوح جزئی به سطوح کلان و حوزه های علمی دیگر نیز سر ریز می شوند.

دگرش های راهبردی متاورس در روابط بین الملل

ظهور و بروز جهانی متاورسی بسیاری از حوزه های علوم انسانی را با پرسش های اساسی روبه رو کرده است، به نحوی که بسیاری از تحلیل گران روابط بین الملل بر این باورند که حوزه علوم سیاسی و روابط بین الملل نیز به مانند بسیاری دیگر از حوزه ها تحت تاثیر جهان متاورسی قرار خواهد گرفت ازاین رو باید از هم اکنون حوزه سیاست و روابط بین الملل نیز پاسخ های مشخصی برای این این پرسش ها داشته باشد.

نخست اینکه واکنش دولت ها در مواجهه با شکل گیری جهان متاورسی چه خواهد بود؟ آیا دولت ها به مانند دیگر حوزه ها باید بر فضای متاورسی کنترل داشته و نقش حاکمیتی خود را ایفا کنند؟ نقش حقوق بین الملل در کنترل و مدیریت فضای متاورسی چیست؟نحوه مقابله با جرائم در فضای متاورس چگونه است؟ نقش شرکت ها و غول های فناوری در جهان متاورسی چیست؟ آیا متاورس جهانی یا منطقه ای می توان داشت؟ دولت ها چگونه می توانند از مرزهای خود در جهان متاورسی حفاظت کنند؟ این پرسش ها و پرسش های بی شمار دیگر از هم اکنون در پیشگاه اتاق های فکر و اندیشکده های بین المللی قرار گرفته است.

اما ابتدا باید گفت که مفهوم متاورس به سه دلیل برای حوزه روابط بین الملل حائز اهمیت است؛ نخست اینکه متاورس به عنوان یک پرتال ورودی برای همه فعالیت های دیجیتال عمل کرده و می تواند نقش مهمی در فعالیت های یکپارچه حکمرانی ایفا کند، دوم؛ متاورس بخش کلیدی از زندگی فیزیکی خواهد بود و سوم، متاورس در آینده ای نزدیک به بنیان های جدید اقتصاد جهانی تبدیل می شود.

چنین قابلیتی می تواند ساختارهای خرد، کلان، خرد - کلان و کلان - کلان را تحت تاثیر خود قرار داده و انقلابی در انسجام سیستمی ایجاد نماید، همچنین چنین فرایند و وضعیتی حوزه های تغییر و ثبات را نیز دچار دگرش های راهبردی می کند. سه پارامتر «خرد»، «کلان» و «تلفیقی» در حوزه نظام بین الملل اشاره ای بر این دارد که جهان در سطوح ملی، فروملی و جهانی در هر سه پارامتر دستخوش تحول و دگردیسی است.

همچنین در این قالب، متاورس قادر است تا «الگوهای نهفته» در نیروهای متضاد جهانی را آزاد کند. جهان متاورسی الگوهایی را در قامت نیروهای شکل دهنده و شکل یابنده نیروهای ثبات، بی ثبانی، نظم، بی نظمی، تغییر و ایستایی را قوام می دهد، به نحوی که سه الگوی رفتاری پیش بینی ناپذیری، ابهام در علیت ها و شناخت ناپذیری منابع، اهداف و روندها می تواند بر الگوهای تصمیم سازی و تصمیم گیری دولت ها تاثیر بگذارد.

اگر متارورس را شکل تکامل یافته شبکه اطلاعات و جغرافیای مجازی بدانیم، چنین پدیده ای قادر است تا به صورت ابزاری پیچیده در خدمت روندهای جهانی و روابط بین المللی قرار بگیرد. روندهایی مانند صلح سازی، امنیت سازی، امنیت زدایی، تصمیم سازی، ساختارسازی، تنش زدایی و تنش زایی، نظم سازی تعاملی، بهبود و ارتقا دیپلماسی و به ویژه دیپلماسی دیجیتال، کاربرد گسترده در جنگ و عملیاتی روانی-ادراکی، بهره مندی ابزاری و شناختی گروه های ترویستی و بازیگران غیردولتی، دگرش در ساختارهای تصمیم سازی دولت ها و کارگزاران سیاست خارجی-امنیتی، پیچیده سازی کنش های راهبردی، تحول در جغرفیای بحران، غیرقابل پیش بینی شدن رفتارهای بلندمدت بازیگران دولتی و غیردولتی.

فرجام، به نظر می رسد درک ماهیتی و عملیاتی پدیده های نوظهور همانند متاورس می تواند در عین ایجاد فرصت های ساختاری، راهبردی و در همان حال چالش های بسیطی نیز به همراه داشته باشد و دولت ها به عنوان بازیگران کلیدی حوزه روابط بین الملل ناگزیر از پذیرش، درونی و بومی سازی چنین پدیده ها و روندهایی خواهند بود، بنابراین، به نظر می رسد در مواجه با پدیدار شدن جهان متاورسی ما نیازمند نگاه تعاملی به جای رویکرد تقابلی و نیز کنش راهبردی در قبال دگرش های راهبردی پسینی خواهیم بود.

جهت ارجاع علمی: سهراب انعامی علمداری، « متاورس و دگرش های راهبردی در روابط بین الملل»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/12/15