اوکراین صفحه شطرنج کرملین

نویسنده: معصومه محمدی، پزوهشگر مهمان و عضو گروه بررسی ملاحظات استراتژیک روسیه در خاورمیانه

پس از ساعت ها مذاکره بین رهبران روسیه، اوکراین، آلمان و فرانسه طرح پیشنهادی برای خاتمه بحران در اوکراین روز ۱۱ فوریه سال ۲۰۱۵ در مینسک، پایتخت بلاروس امضا شد. توافقنامه مینسک ۲۰۱۵ به عنوان راهی برای خروج از بحران اوکراین و روسیه تبدیل شده است. طبق توافق‌نامه‌ی مینسک، استقلال طلبان شرق اوکراین و نیروهای دولتی اوکراین، نباید تا فاصله ۲۵ کیلومتری خط مقدم باشند و از سلاح های خمپاره انداز و موشک انداز با کالیبر کمتر از ۱۰۰ میلیمتر استفاده کنند تا حریمی عاری از تسلیحات به عرض ۵۰ کیلومتر ایجاد شود. اما برخلاف انتظار پس از انعقاد قرارداد آتش‌بس و توافق نامه مینسک دو طرف دائماً آتش بس را نقض کرده و از سلاح‌های سنگین استفاده کرده‌اند.

پس از انعقاد توافق‌نامه ی مینسک ارتش اوکراین نقاطی از جمهوری های خلق دونتسک و لوهانسک را اشغال کرده اند. در نقل و انتقال نیروهای طرفین به قدری به هم نزدیک می شوند که در دید مستقیم یکدیگر قرار می گیرند. قرارداد مینسک به طور بالقوه راهی است که روسیه می‌تواند نفوذ خود را در اوکراین از طریق گروه‌های طرفدار روسیه در دونباس حفظ کند. این قرارداد به روسیه این توانایی را می دهد که بر سرزمین‌های دونتسک و لوهانسک بدون ضمیمه کردن آنها به خاک روسیه کنترل داشته و در امور ملی اوکراین نیز حرفی برای گفتن داشته باشد.

این در حالی است که طرفین مذاکره حداقل در تئوری موافق هستند که اجرای توافق مینسک بهترین چشم اندازها را برای صلح ارائه می‌دهد. این توافق بسیار مشکل‌ساز تلقی شده و دلیل آن تفاوتهای عمیق در تفسیر بین مسکو و کیف در اجرای آن است. اما پس از گذشت هفت سال از امضای قرارداد، پایان خوبی برای جنگ در منطقه دونباس اوکراین دیده نمی شود و افزایش نیروهای نظامی مسکو، مقامات اوکراینی و غربی را عمیقاً نگران کرده و عاملی در ایجاد تنش و چالشی جدید در منطقه شده است. مسکو اصرار دارد که ابتدا انتخابات محلی در مناطق جدا شده برگزار و سپس خودمختاری سیاسی به جمهوری‌های دونتسک و لوهانسک اعطا شود، اما نگرانی اوکراین از این است که مبادا این امر اهرم مسکو بر منطقه را تقویت و حاکمیت این کشور را تضعیف نماید و او را در برابر آرزوی پیوستن به ناتو و اتحادیه اروپا به زانو درآورد.

این تنش‌ها و چالش‌ها هر چند از سوی مقامات غربی اعلام آمادگی برای جنگی تمام عیار است اما می توان چنین برداشت کرد که این اتفاقات آمادگی برای جنگ نبوده بلکه اهرم های فشار غرب و شرق بر هم برای به دست آوردن امتیازات بیشتر از یکدیگر می‌باشد. در این میان روسیه و اوکراین سعی در مدیریت درست و صحیح این تنش‌ها را دارند و تنها قصد روسیه در اعمال فشارها اجرای توافق مینسک از سوی اوکراین است.

این در حالی است که اوکراین به دنبال از بین رفتن قرارداد مینسک و ملغی کردن آن می باشد. اوکراین انتظار دارد اکنون که استقلال جمهوری‌های دونتسک و لوهانسک توسط پوتین به امضا رسیده است، قرارداد مینسک لغو گردد. قرارداد مینسک برای روسیه این امتیاز را در بر دارد که اوکراین توازن بیشتری را در نظام بین الملل و منطقه به دست آورد. اهداف روسیه از به رسمیت شناختن جمهوری های دونتسک و لوهانسک اعمال فشار به غرب برای اجرای توافق مینسک از سوی اوکراین می باشد تا از این طریق آمریکا و ناتو را مجبور کند سیاست امنیتی خود را تحت تاثیر امنیت روسیه قرار دهند. روسیه برای رسیدن به این اهداف از روش‌های دیپلماسی و فشارهای نظامی بهره جسته است.

روسیه برای تحقق به اهدافی چون امنیت و آرامش خود در منطقه مستلزم دستیابی به چند شرط اساسی است:

• روسیه باید بتواند در امور ملی و سیاسی اوکراین تسلط داشته و در روند تصمیم گیری های آن دارای حق وتو باشد.
• اوکراین باید از پیوستن به ناتو منصرف و در سیاست داخلی و خارجی خود کشوری بی طرف باشد.
• اوکراین نباید در سیاست های خود دیدگاهی ضد دروسی داشته باشد.
• یک منطقه حائل نظامی میان مرز اوکراین و روسیه جهت حفظ امنیت نظامی روسیه وجود داشته باشد.

روسیه از اعطای استقلال به جمهوری های دونتسک و لوهانسک عملاً این هدف را دنبال می‌کند که بتواند در انتخاب‌ سیاست خارجی کیف حق وتو داشته باشد، زیرا تنها در این صورت است که روسیه مرز روسیه و اوکراین را به کنترل کیف باز می گرداند. اما در قبال این اهداف روسیه، کیف هرگز به روسیه اجازه وتو عملی بر تصمیم های سیاست خارجی اوکراین را نخواهد داد و بسیاری در اوکراین اجرای توافق مینسک را امتیازی برای تجاوز روسیه می‌دانند. لذا باید به این نکته اذعان داشت که تنها هدف روسیه مجبور کردن اوکراین به پذیرش و اجرای توافق مینسک است و برای رسیدن به هدف خویش تمام تلاش خود را انجام خواهد داد.

این تلاش می تواند به بیشتر شدن تنش میان اوکراین- روسیه، روسیه – غرب، روسیه – اروپا بینجامد، اما از نگاه روسیه قرار داد مینسک تنها دلیل صلح منطقه‌ای محسوب می‌شود. غربیها می کوشند با اتکای بر توافق نامه مینسک ، روسیه را از ورود به خاک اوکراین منصرف کنند که البته موفق نمی شوند چون اراده و ادوات بازدارنده ای در اختیار ندارند تا مسکو را منصرف کند. 

آنچه در این مناقشات و تنش ها نادیده گرفته شده است حق حاکمیت ملی اوکراین است. کشوری که دارای استقلال سیاسی و حق تصمیم گیری در نظام بین‌الملل را دارد، کشوری که حتی تصمیم گیری بر آینده سیاسی خود را به دلیل رقابت های سیاسی میان شرق و غرب از دست داده است و مردمی که بدون در نظر گرفتن نظر آنها درگیر تنشی فراتر از یک جنگ تمام عیار گشته اند. اگر روسیه و اوکراین نتوانند این تنش را به خوبی مدیریت کنند نه تنها چهره سیاسی خود در نظام بین الملل را از دست می دهند بلکه عاملی در از دست دادن محبوبیت هر یک از سیاستمداران این کشور در میان مردمان آن ها است که خود خطری جدی در اعمال سیاست‌های خارجی و داخلی محسوب می‌شود . اگر روسیه نتواند این تنش‌ها را به خوبی مدیریت کند باعث تقویت ناتو و سیاست های آمریکایی می شود.

جهت ارجاع علمی: معصومه محمدی، « اوکراین صفحه شطرنج کرملین»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/12/4