کاهش و حذف نقش قدرت های فرا منطقه‌ای در امنیت و ثبات منطقه ای خلیج فارس و خاورمیانه

نشست علمی گروه بررسی ملاحظات استراتژیک آمریکا در خاورمیانه با موضوع «کاهش و حذف نقش قدرت های فرا منطقه‌ای در امنیت و ثبات منطقه ای خلیج فارس و خاورمیانه» با ارائه دکتر حمید بعیدی نژاد، کارشناس ارشد امنیت بین الملل و با حضور دکتر قدیر نصری، رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، دکتر ابراهیم معراجی مدیر گروه ملاحظات استراتژیک آمریکا در خاورمیانه، دکتر الهام ستاری دبیر علمی گروه و جمعی از اساتید و پژوهشگران علاقمند به موضوع امنیت منطقه ای برگزار شد.  

در ابتدای این نشست دکتر بعیدی نژاد با توجه دادن مخاطبان به نقش کلیدی پژوهشکده های علمی در جهت دادن به سیاست خارجی یک کشور گفت: کاملا واضح است که ما باید برای منطقه خاورمیانه برنامه داشته باشیم اما  نباید منتظر بمانیم این برنامه از سوی وزارت امور خارجه تعیین شود. در واقع اگر تفاوت سیاست خارجی و روابط خارجی را در نظر بگیریم مسئولیت اصلی وزارت امور خارجه، ‌روابط خارجی است اما سیاست خارجی به معنای روابط خارجی نیست بلکه مجموعه قواعد و اصولی است که تدوین آن از سوی وزارت خارجه صورت می گیرد. البته وزارت خارجه به عنوان متکفل روابط خارجی نقش مهمی در تدوین سیاست خارجی کشور دارد اما نهادهای دیگر در تدوین این سیاست نقش بسیار اساسی ایفا می کنند و تاکید بنده در این حوزه معطوف به نقش پژوهشکده هاست. 

این پژوهشگر حوزه امنیت بین الملل با اشاره به این که امروز در دنیا نقش پژوهشکده ها و NGO ها در تدوین سیاست خارجی به شدت افزایش پیدا کرده است گفت: کشوری مثل ایران با نقش و پیشینه تمدنی و جمعیت بسیار فرهیخته اش استعداد فوق العاده ای در زمینه سازمان های مردم نهاد دارد. البته ممکن است سازمان های مردم نهاد - مثلا محیط زیستی - به آن درجه از بلوغ و توانمندی نرسیده باشند که بخواهند برای دولت قواعد و مقررات راهبردی وضع کنند اما در عین حال جامعه ایران در حال حاضر حساسیت فوق العاده ای نسبت به محیط زیست پیدا کرده است بنابراین دولت نمی تواند سیاست هایی اتخاذ کند که مردم آن سیاست ها را قبول نداشته باشند یا انجمن های مردم نهاد که برآورده‌کننده دیدگاه های مردم هستند نقشی در آن سیاست ها نداشته باشند بنابراین اگر دولت بخواهد سیاست پایداری در حوزه های مختلف داشته باشد قطعا سازمان های مردم نهاد، سازمان های پژوهشی و پژوهشکده ها باید نسبت به آن سیاست ها مشارکت داشته باشند.

مذاکره کننده سابق ایران در توافقات هسته ای گفت: ما اگر به نقش پژوهشکده ها در کشورهای توسعه یافته مثل کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی و برخی از کشورهای جهان سوم که وارد عرصه جهانی شده اند نگاه کنیم می بینیم وزن و جایگاه سازمان های مردم نهاد و دانشگاه ها بسیار افزایش پیدا کرده است، ‌بنابراین اگر بخواهیم حضور کشورهای فرا منطقه ای در این منطقه کاهش یابد و از بین برود باید جایگزینی برای همکاری کشورهای منطقه ایجاد شود. این در حالی است که خلیج فارس جزو معدود مناطق استراتژیک دنیاست که کشورهای منطقه در آن هیچ مشارکتی ندارند و روابط ایران با کشورهای منطقه نیز پر از تنش و اشکال است.

وی با طرح این سوال که چه کسی برای تحول در روابط کشورهای منطقه خلیج فارس باید پیشقدم شود گفت: به عنوان کسی که 30 سال است مطالعات امنیت یین المللی انجام می دهم اگر در این منطقه کسی بخواهد پیشقدم شود ایران است چون بزرگ ترین کشور منطقه است و همیشه بزرگ ها باید به کوچک ها اطمینان بدهند از این زاویه اگر کشورهای کوچک تر منطقه از ما حرکت هایی ببیند که احساس کنند تمامیت ارضی و سیاست های اقتصادی آن ها دچار مشکل می شود قطعا پای یک نیروی بزرگ تر را به منطقه باز می کنند. از این زوایه اگر ما در این منطقه ترتیباتی برای امنیت و همکاری نداشته باشیم این فقدان ترتیبات به مثابه حضور قدرت ها در منطقه خواهد بود. تا به مثابه بالانس کننده قدرت منطقه ای ایران عمل کند.  

دکتر بعیدی نژاد گفت:‌ سیاست ما در منطقه باید به سمت شکل گیری ترتیبات امنیت و همکاری برود مثلASEAN در آسیا یا مدل هایی مثل هلسینکی در اروپا اما ما هنوز قدم اول را در این منطقه برنداشته ایم و توجه کنید هیچ چیزی هم از آسمان نخواهد آمد، چون هیچ کشوری نمی آید به جای ما برای منافع ما فکر کند. 

در ادامه نشست یکی از استادان حاضر در نشست این دیدگاه را طرح کرد که در مدل هایی مثلASEAN  در آسیا یا هلسینکی در اروپا بستر اقتصادی برای همکاری وجود دارد در حالی که فقدان همکاری اقتصادی در کشورهای حوزه خلیج فارس کاملا محسوس است. دکتر بعیدی نژاد در پاسخ به این دیدگاه گفت: معلوم است ترتیبات همکاری و امنیت، هدف غایی ماست اما یک روزه نمی شود به این هدف رسید بنابراین باید به دنبال نقاط مشترک همکاری بود، به عنوان مثال یکی از نقاط مشترک موضوع pollution است. منطقه خلیج فارس جزو آلوده ترین نقاط دنیاست و تمام تانکرهای نفتی در این  منطقه تردد می کنند و اکوسیستم این منطقه را از بین می برند بنابراین اگر ما بخواهیم امروز با منطقه همکاری کنیم راهش این نیست که بر روی مباحث سخت امنیت منطقه ای کار کنیم باید از سافت ترین و نرم ترین آن ها مثلا محیط زیست شروع کینم تا نهایتا در یک پروسه بیست ساله به مقابله با اقدامات فراسرزمینی و امنیتی برسیم.  

وی راه تامین این هدف در درازمدت را فعالیت علمی پژوهشکده های روابط خارجی عنوان کرد و گفت: کانون های مهمی مثل مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در این زمینه باید پیشقدم باشند و طرح هایی را در این زمینه آماده کنند و با NGO های اروپایی  و بین المللی طرح های مشترک داشته باشند. 

این دیپلمات برجسته کشورمان گفت: بدبینی تاریخی در منطقه خاورمیانه حاکم است بنابراین تقویت صرف اقتصادی، نظامی، امنیتی و کشتیرانی جواب نمی دهد  بلکه در کنار آن ایران باید به سمت اعتمادسازی با کشورهای منطقه حرکت کند اما این اعتمادسازی و فهم تعاملات و همکاری با کشورهای منطقه بدون طرح هایی که در پژوهشکده های حوزه سیاست خارجی چکش کاری و پخته شده باشد به دست نمی آید.

این پژوهشگر برجسته امنیت روابط بین الملل گفت: در کشور ما این گونه است که نقش ها را به راحتی واگذار نمی کنند بنابراین پژوهشکده های ما منتظر ننشینند و متوقع نباشند که فضا برای آن ها باز شود بلکه خود باید در این زمینه پیشقدم باشند و با  کار علمی و نشست های مشترک و لابی ها مبدا حرکت های مهمی در سیاست خارجی ما شوند. از این زاویه معتقدم نهادهای پژوهشی در ایران با توجه به سابقه درخشان تمدنی و هوش ذاتی جمعیتی می توانند نقشی موثر برای خود ایجاد کنند. 

دکتر بعیدی نژاد در پایان با جمع بندی اظهارات خود نسبت به ارتقای کارکرد پژوهشکده های سیاست و روابط خارجی گفت: پژوهشکده های ما از سطح فعلی می توانند بالاتر بیایند و با توسعه تعاملات خود با طرف های خارجی، دولت ها را نسبت به توانمندی خود اقناع کنند، همچنان که ما در امور فنی، فضایی و هسته ای پیشرفت کرده ایم این اعتماد به نفس را باید داشته باشیم که در علوم انسانی هم می توانیم پیشرفت کنیم. اگر کشوری توانست برنامه فضایی گسترده ای داشته باشد و در زمینه هسته ای پیشرفت های خیره کننده را از سر بگذراند قطعا در حوزه علوم انسانی، سیاسی و روابط بین الملل هم همان نخبگان را دارد و می تواند با فضا دادن به این نخبگان زمینه تحول در روابط انسانی، سیاسی و بین الملل را فراهم کند. 

   گزارش: الهام ستاری دبیر گروه ملاحظات استراتژیک آمریکا در خاورمیانه