اقتصاد کریدورها : از منازعات ژئوپلیتیک تا رقابت های ژئواکونومیک

چندی پیش گروه مناسبات استراتژیک اوراسیا – خاورمیانه ( که اینک در قالب دو گروه روسیه – خاورمیانه و گروه قفقاز و خاورمیانه در فعالیت است) نشستی با عنوان « از منازعات ژئوپلیتیکی تا رقابت های ژئواکونومیکی؛ اقتصاد سیاسی کریدورها در قفقاز جنوبی و جایگاه ایران» با حضور دکتر بهرام امیر احمدیان، استاد دانشگاه تهران، دکتر آرش رئیسی نژاد عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، دکتر وحید حسین زاده عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و دکتر قاسم اصولی استاد مدعو دانشکده بیمه اکو دانشگاه علامه طباطبایی به صورت مجازی برگزار شد. این نشست با مدیریت دکتر ولی گل محمدی ( عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و مدیر گروه مناسبات استراتژیک اوراسیا – خاورمیانه) به انجام رسید. این نشست بعد از مقدمه و خوش آمدگویی دکتر گل محمدی ، با سخنان دکتر بهرام امیراحمدیان آغاز گردید.

دکتر امیراحمدیان، در ابتدا توضیحاتی در مورد کریدور ها و نحوه فعالیت آن ها ارائه کرد و گفت: کریدور یک زیر ساخت است و با فرایندی که روی آن است دو مقوله جداگانه است. کریدور یک چیز فیزیکی است، کالای عمومی است و دولت ها آن را تولید می کنند. باید توجه داشت تا زمانی که ما در کریدورها تسهیل امور، سرعت بخشی و امنیت بالا ایجاد نکنیم از کریدور کشورهای دیگر استفاده خواهد شد. ما می گوییم کشورمان دارای موقعیت ژئوپلیتیکی است، زمانی یک کشور می تواند بگوید دارای موقعیت ژئوپلیتیک است که بتواند اقتصاد پیرامون خود را آنچنان به خود وابسته کند که بدون او نتوانند به حیات عادی خود ادامه دهند.

دکتر امیر احمدیان با ذکر توضیحاتی کریدورهایی که ایران در آن ها فعال و یا غیر فعال است مطرح کرد:

کریدورهایی که ایران در ان ها فعال است؛ کریدور شمال- جنوب و کریدور چابهار- افغانستان است اما کریدورهایی که ایران در آن ها عضو است ولی فعال نیست؛ کریدور خلیج فارس – دریای سیاه، کریدور شرق – غرب (اسلام آباد- تهران- استانبول) و کریدور تراسیکا است. کریدورهایی که ایران در آن ها عضویت نداشته و فعالیتی هم ندارد: کریدور لاجورد، کریدورهای کارک، کمربند و راه (جاده ابریشم)، کریدور اقتصادی چین و پاکستان است.

از نگاه دکتر امیراحمدیان در مسأله قره باغ نیز ورود روسیه در راستای تأمین منافع خود در چارچوب منطقه حائل روسیه بوده و بزرگترین متضرر این بازی آذربایجان است زیرا می توانست از طریق مجامع و سازمان های بین المللی مسأله را فیصله دهد اما اکنون مجبور به تحمل حضور نظامی روسیه است، نداشتن قدرت اعمال حاکمیت در این منطقه و ستیز با ارمنستان و زندگی بین «بیم و امید» خواهد بود. پس حضور روسیه بسیار حساب شده است.

در ادامه دکتر وحید حسین زاده نیز ابتدا در زمینه چالش های روسیه در زمینه صادرات انرژی و وابستگی شدید ان به مسیر ترانزیتی اوکراین صحبت کرد و سپس راهبردهای روسیه برای خروج از این شرایط را عنوان کرد از جمله این موارد؛ تقویت موقعیت در بازارهای پر مصرف اروپایی، ایجاد مسیرهای ترانزیتی جایگزین (محوریت دریای سیاه و دریای بالتیک)، ایجاد بازرهای جدید غیر اروپایی (سیاست نگاه به شرق) با تمرکز بر هند و چین، تنوع بخشی به شکل های قابل عرضه انرژی (سرمایه گذاری در ال ان جی و پتروشیمی) می باشد.

در زمینه مصرف داخلی گاز توسط روسیه و ایران نیز وی به نکته بسیار مهمی اشاره نمود، ایران از مجموع 173.2 میلیون تن گاز برداشتی، 172.1 میلیون تن آن را صرف مصارف داخلی خود نموده است یعنی فقط 1.1 میلیون تن گاز مازاد داشته است در حالیکه روسیه از مجموع 516 میلیون تن گاز استخراجی، 352.3 میلیون تن آن را به مصرف داخلی رسانده و 163.3 میلیون تن مازاد داشته است. این در حالی است که به لحاظ وسعت و اقتصاد از ایران گسترده تر می باشد. لذا روسیه می تواند در بازار حرفی داشته باشد.

دکتر قاسم اصولی با اشاره به مباحث کلی که در منطقه پیش آمده بحثش را آغاز کرد. وی گفت: برای این که ببینیم این کریدورها تا چه حدی زمینه های اجرایی دارند. به نظر می رسد بحث کریدورهای انرژی به بحث آینده انتقال انرژی ترکیه، آذربایجان و ارمنستان دارد. ارمنستان و ترکیه که به سمت عادی سازی روابط می روند به تحولات سالهای آتی بستگی خواهد داشت. موضوع دیگر بحث مسیرهای ترانزیتی است. در مورد ترکیه و با احتساب شرایط کنونی مسیر جدید باکو، تفلیس و قارص است، اما موضوعی که در مورد ترکیه مهم است بحث تنوع سازی در مسیرها است.

دکتر گل محمدی، مدیر نشست در تکمیل صحبت های مطرح شده به نکاتی اشاره کرد از جمله، فقدان وابستگی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای جنوب قفقاز بحثی که اگر به آمارها نگاه کنیم در اقتصاد آذربایجان و ارمنستان ایران سهم کمتر از دو سه درصد را دارد، رابطه ای که با روسیه داریم کمتر از سه میلیارد دلار است و یک رابطه خوب تجاری و اقتصادی با ترکیه داشتیم که امسال به کمتر از 2 میلیارد دلار رسیده و این بسیار بد است و این عدم اتصالات اقتصادی و وابستگی که وجود دارد در به حاشیه رفتن ایران بسیار مؤثر است.

دکتر آرش رئیسی نژاد نیز سخنان خود را با تشکر از استادان و حاضران آغاز کرد و گفت: آنچه که من می خواهم بحث کنم بیشتر راجع به کریدورهای بین المللی است با تمرکز بر قفقاز. قفقاز بخش غربی و باختری دریای کاسپین است که دست نخورده ترین حوزه انرژی جهان است. اگر بخواهیم در مورد اهمیت قفقاز صحبت کنیم نمی توانیم به روسیه نگاهی نداشته باشیم. از زمان فروپاشی اتحاد شوروی دچار یک پارادوکس شد. خارج نزدیک و خارج دور، خارج نزدیک جمهوری های پیشین شوروی بودند و خارج دور کشورهای دیگر. پارادوکسی که روسیه همواره با آن مواجه بوده این بوده که چگونه می تواند حوزه نفوذ خود را در خارج نزدیک دوباره زنده کند بدون اینکه بازتاب منفی برای خارج دور نداشته باشد. سیاست های روسیه معمولا در خارج نزدیک، حمایت از اقلیت روسی و ایجاد پایگاه نظامی بوده است. ادعای من این است که جنگ دوم قره باغ، بیش از این که بازتاب منطقه ای داشته باشد هم پیامد و هم ریشه هایی در سطح بین المللی داشت یعنی این اشتباه خواهد بود اگر این ریشه ها را در سطح منطقه ای ببینیم. چرا؟ سطح داخلی بین قره باغ و آذربایجان، در سطح منطقه ای رقابت بین ارمنستان، آذربایجان، روسیه و ترکیه و ایران اما در سطح بین المللی یعنی قدرت های بزرگ در اینجا من انگشت روی چین می گذارم و به تبع آن امریکا، گویی که از خود نقش پر رنگی در این زمینه نشان ندادند.

کریدورها یا شاهراه های بین المللی در ده سال اخیر بیش از پیش مطرح شده است، امروز فقط بحث کریدور شمال – جنوب نیست، هند نیز اخیرا ابتکاری را مطرح کرده، ابتکار مائوسام برای مهار راه دریایی جاده ابریشم چین است و قرار است هند از طریق چابهار و افغانستان به قفقاز بپیوندد و این را مشهور است به جاده کتان. باید توجه کنیم چرا امریکا چابهار را از تحریم ها معاف کرده است؟ برای کمک به هند برای مهار چین در اقیانوس هند غربی است. زیرا از نگاه بسیاری از استراتژیست ها اقیانوس هند غربی محور منازعات آتی خواهد بود.

در پایان جهت جمع بندی مباحث اساتید نظرات خود را در زمینه آسیب شناسی و نقد سیاست های ایران در این حوزه را مطرح کردند. دکتر امیر احمدیان در زمینه آسیب شناسی این موضوع گفت: آیا ما برنامه ای داریم یا خیر؟ ما برنامه های پنج ساله داریم که تا کنون حتی نیمی از آنها محقق نشده است. ما برنامه ریزی نداریم، در سند 1404 گفته شده که ایران کشوری است با بیشترین تعامل در محیط بین المللی. این امر محقق نشده است، ما باید یک سند بالا دستی داشته باشیم اهداف مشخص باشد اهداف آمایش سرزمین. این که ما تصور کنیم هر کسی از شمال یا جنوب باید از ایران عبور کند اندیشه نادرستی است، داشتن یک برنامه مورد قبول بسیار مهم است. ما باید نظام بین الملل را بپذیریم.

دکتر اصولی در ارتباط ایران مسائل متعددی می توان مطرح کرد، یکی از ایرادات ما مقطعی نگاه کردن است، نگاه هیجانی و کوتاه مدت برای مسائل مهم مناسب نیست. ترکیه از فرصت های متعدد استفاده می کند و حجم مراودات خود را آن قدر گسترش داده که بیش از 4000 شرکت ترکیه در منطقه آسیای میانه در حال فعالیت هستند بالای سه هزار شرکت در قفقاز جنوبی و متقابلا آذربایجان در ترکیه در حال فعالیت است.

دکتر حسین زاده نیز با اشاره به الگوی بد مصرف بحث خود را این گونه بیان کرد: در چند سال اخیر منابع جدیدی به تولیدات قبلی خود اضافه نکردیم چه در حوزه نفتی و چه گازی، ما در حوزه گاز خیلی ظرفیت صادراتی نداریم و باید به حوزه ترانزیتی بپردازیم. یک چیزی که می توان روی آن کار کرد مسیر ترانزیتی است که می تواند روسیه را به هند متصل کند.

دکتر رئیسی نژاد بحث محدودیت های استراتژیک و رابطه با غرب را این گونه مطرح کرد، مشکل اصلی ایران به گمان من فراتر از مشکل با ساختار بین الملل است. ما چندین دهه است که از طرف ساختار تنبیه شده ایمف ما تفکر استراتژیک نداشته ایم، یعنی ما متاسفانه نگاه نکردیم که برای جابجایی حتی یک لیوان باید هم توان و اراده اش را داشته باشیم. ما برنامه ریزی مان به شدت متمرکز است، در حالیکه مثلا در چین هر استان باید دارای برنامه در زمینه راه ابریشم باشد. ما هیچ نوع نگاهی نداریم. اجماعی هم بر سر منافع ملی مان نداریم.

آدرس جهت ارجاع دانشگاهی : امیراحمدیان و دیگران ، از منازعات ژئوپلیتیکی تا رقابت های ژئواکونومیکی؛ اقتصاد سیاسی کریدورها در قفقاز جنوبی و جایگاه ایران ، تهران : مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه ، منتشر شده در تاریخ 18 بهمن 1399.