سیاست همسایگی و الزامات همسویی اخیر بین تهران-مسکو
نویسنده: معصومه محمدی، پژوهشگر مهمان و عضو گروه بررسی ملاحظات روسیه در خاورمیانه
طی یک دهه اخیر سیاست خارجی ایران با توجه به دو چالش اساسی یعنی تحریم ها و مناسبات منطقه‌ای دستخوش فراز و نشیب های فراوانی بوده است. اما موقعیت جغرافیایی سیاسی خاص ایران شرایط ویژه‌ای را در تعامل و تفاهم در منطقه و نگاه به شرق در سیاست همسایه ای آن به وجود آورده است. در این نوشتار به بررسی سیاست همسایگی ایران و نگاه به شرق می پردازیم.
مهمترین نکته در چالش مناسبات منطقه‌ای، سیاست همسایگی است. در واقع این سیاست برای تقویت پیوندهای سیاسی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی با کشورهای همسایه پیشنهاد شده است. بنابراین تعیین حوزه جغرافیایی از اهمیت بالایی برخوردار می باشد که می توان آن را به دو صورت تفسیر نمود: ابتدا، تفسیر حداقلی که در آن سیاست همسایگی معطوف به ۱۵ کشور همسایه ایران است که دارای مرز آبی و خاکی با ایران هستند. در تفسیر حداکثری، سیاست همسایگی صرفاً محدود به کشورهای دارای مرز مشترک آبی و خاکی با ایران نبوده بلکه گستره وسیعی از مناطق پیرامونی را در بر می گیرد. با توجه به مطالب بیان شده برای اعمال سیاست خارجی با نگاه واقع بینانه می توان به تفسیر اول در جهت دستیابی به اهداف و منافع کشور اشاره نمود و در تفسیر دوم نیاز به بازه زمانی و نگاهی گسترده تر از نگاه اول می باشد و آن را باید با توجه به بازه زمانی بلندمدت تری برای دستیابی به اهداف و منافع ملی تعریف کرد.
بعد از نگاه همسایگی، پیاده سازی راهبرد در اولویت سیاست خارجی قرار می گیرد که باید به دو نکته یعنی شناسایی و استخراج فرصت ها و محدودیت های محیط همسایگی و ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی داخلی متناسب با محیط همسایگی توجه کرد. از جمله این راهبردها تنظیم و تصویب سند جامع همکاری است که می تواند بسیاری از گره های سیاسی کشور را روشن کند. در راهبرد سیاست خارجی ایران سیاست همسایگی باید به اهداف و تهدیدات مشترک توجه ویژه‌ای داشت.
در دوران جدید سیاست خارجی ایران و سیاست همسایگی با ۱۵ کشور، سیاست منطقه‌ای نگاه به شرق، توسعه همه جانبه از طریق تنظیم و تصویب سند های جامع همکاری با چین و روسیه مؤلفه های تعیین کننده ای هستند. طی دهه اخیر جمهوری اسلامی ایران توانسته با ایجاد روابط و تعامل با قدرت هایی چون روسیه و چین و تبدیل شدن به قدرتی منطقه‌ای تاثیری بسزا در تحولات و تصمیمات منطقه‌ای داشته باشد و هدف اساسی سیاست همسایگی رسیدن به یک فهم مشترک و اهداف مشترک جهت ارتقای جایگاه منطقه‌ای خویش است. از جمله این موارد و اقدامات می توان به صلح و پایداری در منطقه و مقابله با تهدیدهای مشترک اشاره نمود.
جمهوری اسلامی ایران موفق شده است با تنظیم سند همکاری امنیتی با کشورهای همسایه و تدارک معاهدات عدم تخاصم منطقه‌ای گام موثری در ایجاد صلح و امنیت در منطقه برداشته است. از جمله این اقدامات می‌توان به مانورهای مشترک جمهوری اسلامی ایران با کشورهای چین و روسیه که در روزهای گذشته در دریای عمان صورت پذیرفت اشاره نمود. یکی از پشتوانه‌های نگاه به شرق ایران بعد از همکاری با دو کشور چین و روسیه، دارا بودن بالاترین تعداد همسایه است و این نشئت گرفته از موقعیت ژئوپلیتیک خاص جمهوری اسلامی ایران در هارتلند غرب آسیا می باشد و این می تواند چشم‌اندازی روشن در روند تاثیر گذاری ایران بر سیاست‌های منطقه‌ای باشد .
این مهم محقق نخواهد شد مگر با برنامه‌ریزی و نگرش درازمدت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و پیوندهای منطقه‌ای و تنظیم سند های راهبردی با کشورهای قدرتمندی چون روسیه و چین و نگاهی واقع گرایانه در ایجاد توازن و تعامل با دیگر کشورهای فرامنطقه‌ای که منجر به گسترش روابط گردد. از جمله این پیوندها می‌توان به سفر رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران به روسیه و حصول تفاهم نسبی میان دو کشور اشاره نمود.
جمهوری اسلامی ایران باید در نظر داشته باشد که کشورهای چین و روسیه علاوه بر آنکه به دنبال ایجاد تعامل و ارتباطات سیاسی، امنیتی، اقتصادی با ایران هستند، هیچ گاه ایران را به غرب ترجیح نخواهند داد این در حالی است که هم زمان با سفر رئیس جمهوری ایران به مسکو، نماینده ویژه پوتین با محمد بن سلمان در ریاض ملاقات و در خصوص آخرین تحولات منطقه و راهکارهای تقویت روابط رایزنی کرده است. باید در نظر داشت که روسیه در ذیل همکاری با ایران در راستای حفظ منافع خود اجماع نظری واحد در خصوص احیای برجام با واشنگتن داشته و هر دوی آنها در خصوص انجام برنامه های هسته ای ایران هدفی واحد را دنبال می‌کنند. چرا که مسکو به دنبال حفظ موازنه تهدید در خاورمیانه و تاکید بر نظم منطقه‌ای است و از این رو روسیه بر خود فرض می‌داند برنامه هسته‌ای ایران را کنترل نماید. این همان نقطه اشتراک کرملین و کاخ سفید در خصوص سیاست خارجی با ایران است. از این رو لازم است ضمن توجه به عواید و عوارض هر گونه معاهده بلند مدت، نسبت به دو موضوع زیر اهتمام جدی به عمل بیاید؛
- روسیه وارد فاز رویارویی خطیری با غرب شده است و ممکن است ایران را به عنوان کارت بازی استفاده کند.
- روس ها در پی مدیریت بحران و نه لزوما حل و فصل منازعات هستند. هرگونه نگاه به شرق و شمال، باید با این ذهنیت باشد، چون همگان از ادامه بحران منتفع نمی شوند از جمله ایران.
جهت ارجاع علمی: معصومه محمدی، « تاثیرات جغرافیای سیاسی بر سیاست همسایگی و نگاه به شرق»، تاریخ انتشار در سایت: 1400/11/7
نویسنده
معصومه محمدی
معصومه محمدی، پژوهشگر مهمان مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در گروه بررسی ملاحظات استراتژیک روسیه در خاورمیانه می باشد. وی دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز می باشد. حوزه مطالعاتی وی مسایل روسیه و خاورمیانه است.