نقش های جدید و امنیت منطقه ای: رویکرد هند در افغانستان

نویسنده: ویدا یاقوتی، پژوهشگر مهمان و عضو گروه اقتصاد سیاسی تحریم

از زمانی که طالبان در اوت ۲۰۲۱ قدرت را به دست گرفتند چهار ماه می­گذرد، افغانستان در آستانه یک قحطی گسترده است. در مواجهه با سقوط اقتصادی، تخمین زده می شود که ۸/۲۲ میلیون نفر« بیش از نیمی از جمعیت کشور» در زمستان امسال با ناامنی غذایی بالقوه که زندگی آنها را تهدید می کند روبرو خواهند شد. در حالی که افغانستان در اثر پیامدهای جنگ برای چندین دهه از سوء تغذیه رنج می برد، بحران گرسنگی این کشور در ماه های اخیر شدت یافته است. بر اساس تجزیه و تحلیل برنامة جهانی غذا و سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد، انتظار می رود در زمستان امسال، ۷/۸ میلیون نفر به قحطی نزدیک شوند و این بدترین مرحله یک بحران غذایی است. چنین گرسنگی گسترده ای ویرانگرترین نشانه سقوط اقتصادی یک کشور است. در واقع، با تصاحب غریب الوقوع قدرت، میلیاردها دلار کمک خارجی که از دولت قبلی «مورد حمایت غرب» حمایت می‌کرد، قطع شد و تحریم‌های ایالات متحده بر طالبان، کشور را به سرعت از سیستم مالی جهانی منزوی کرد، بانک‌های افغانستان را فلج کرد و ارسال کمک‌های سازمان‌های بشردوستانه را با مشکل مواجه ساخت.

اکنون، با شروع هوای سرد زمستانی، با هشدار سازمان‌های بشردوستانه مبنی بر اینکه ممکن است یک میلیون کودک جان خود را از دست بدهند، این بحران به طور بالقوه برای دولت جدید طالبان و ایالات متحده که با فشار فزاینده‌ای برای کاهش محدودیت‌های اقتصادی که در حال بدتر شدن هستند، انتقادآمیز خواهد بود. از آنجایی که افغانستان در آستانه یک فاجعة انسانی قرار دارد، پاکستان به هند اطلاع داده است که اجازه انتقال گندم و داروهای نجات دهنده از هند به افغانستان را از طریق خاک خود می دهد، مشروط بر اینکه فقط از کامیون های متعلق به افغانستان برای حمل آن استفاده شود. حتی رژیم طالبان، پاکستان را به خاطر این اقدام تمجید کرده است، اما سوال اینجا است: آیا کاهش قدرت و نفوذ هند در افغانستان به تدریج این کمک ها را متوقف خواهد کرد؟

قبل از تسلط طالبان، هند در دو دهه گذشته به بزرگترین کمک کننده منطقه ای افغانستان تبدیل شده بود و حدود ۳ میلیارد دلار را برای کمک های بشردوستانه، توسعه زیرساخت ها و ظرفیت سازی نهادهای دولتی مختلف اختصاص داده بود. دهلی نو، همچنین در یک ابتکار سه جانبه با ایران برای احیای نقش سنتی افغانستان به عنوان چهارراه بین آسیای جنوبی و آسیای مرکزی مشارکت کرد. در این میان، هم افغان‌ها و هم جامعه بین‌المللی نقش توسعه‌ای هند را در منطقه پذیرفته بودند. اما در حالیکه، هند مشغول پروژه های ملت سازی در افغانستان بود، پاکستان پناهگاه امنی برای طالبان در مبارزه با رژیم کابل تحت حمایت غرب فراهم می کرد.

در حالیکه، روابط هند و پاکستان در پایین ترین سطح خود در سال های اخیر قرار دارد، با کاهش سطح روابط دیپلماتیک بین دو رقیب جنوب آسیا و تعلیق تجارت دوجانبه به دلیل اقدامات یکجانبه هند در جامو و کشمیر در اوت ۲۰۱۹، تصمیم متقابل پاکستان نیز نمی تواند احساساتی تلقی شود. هرچند این تغییر رویکرد پاکستان برای ارسال کمکهای بشردوستانة هند به افغانستان نیز با یک اکراه قابل توجه و برخی هشدارها صورت گرفته است.

در طول سال ها، هند به دولت افغانستان کمک کرده است تا بر کمبود حاد غلات غلبه کند. اما فرار ناگهانی اشرف غنی از کابل در حالی که دولت بایدن در حال انجام تخلیه نظامی خود بود، وضعیت را کاملاً دگرگون کرد. در حالیکه طالبان پیروزمندانه وارد کابل شدند، هند تصمیم گرفت به طور کامل از افغانستان خارج شود و میدان را برای پاکستان و سرویس اطلاعاتی(ISI) باز گذاشت. در حال حاضر، هند برنامه ای فوری برای بازگشایی سفارت خود در کابل ندارد. بنابراین، نهادهای تصمیم ساز در هند آگاهانه به گونه‌ای برنامه ریزی خواهند کرد: که بعد اخلاقی تعامل «قدرت نرم» قبلی هند در افغانستان و همچنین رویکرد و نیّت کمک به افغان‌ها را حفظ کرده و از سقوط کامل این کشور، جلوگیری کنند.

هند که از هرج و مرج و آشفتگی پس از تسلط طالبان نگران شده بود، میزبان سومین گفتگوی امنیتی منطقه ای در مورد افغانستان بود. اگرچه همه کشورهای همسایه افغانستان دعوت شده بودند، چین و پاکستان از شرکت در آن خودداری کردند. پاکستان همواره از دادن هر گونه نقشی به هند در تصمیم گیری درباره آینده سیاسی افغانستان خودداری کرده است و معید یوسف، مشاور امنیت ملی این کشور، هیچ تلاشی برای پنهان کردن خشم خود از هند به خاطر میزبانی این گفتگوها نکرد. با توجه به روابط نزدیک چین و پاکستان، عدم مشارکت چین نیز به ویژه با توجه به بن بست مرزی اخیر بین هند و چین، تعجب آور نبود.

اما با توجه به وخامت اوضاع در افغانستان، حتی پاکستانی ها نیز نمی توانستند مانع کمک های اساسی هند شوند. پاکستان با نگرانی از تبعات منفی که ممکن است به دلیل امتناع از انتقال کمک های بشردوستانه هند به افغانستان از طریق خاک خود دریافت کند، گزینه ای جز تایید این محموله ها نداشت. در حال حاضر، اسلام آباد فقط اجازه صادرات کالا از افغانستان به هند را می دهد، اما اجازه نمی دهد صادرات هند از طریق گذرگاه مرزی خود به افغانستان برسد. دهلی نو نیز تاکید کرده است که در صورت عدم ایجاد شرایط لازم نمی تواند برای مدت طولانی به افغانستان کمک کند. انتقال حدود ۵۰هزار تُن گندم به افغانستان کار آسانی نیست و به حداقل به ۵ هزار کامیون نیاز دارد. اما اگر پاکستان به شرایط خود پایبند باشد، گندم باید از کامیون‌های هندی در مرز هند و پاکستان در بندر واگه تخلیه شود تا دوباره در کامیون‌های افغانستان بارگیری شود.

علیرغم درخواست رسمی هند در مورد ارسال گندم در اوایل اکتبر، پاکستان به طور علنی این موضوع را تأیید نکرد تا اینکه اجتناب از آن دیگر غیرممکن شد. در حاشیه گفتگوهای مسکو در روسیه، هیئت هندی از نمایندگان طالبان خواست تا پاکستان را تحت فشار قرار دهند تا اجازه دهد گندم هند از طریق مرز زمینی به افغانستان منتقل شود. دولت طالبان به آسانی کمک هند را پذیرفت و با متقاعد کردن پاکستان موافقت کرد. متعاقباً، هنگامی که امیرخان متقی وزیر امور خارجه افغانستان در جریان سفر خود به اسلام آباد در ماه نوامبر این موضوع را مطرح کرد، نخست وزیر عمران خان به او اطمینان داد که نظر مساعدی خواهد داشت.

نکته حائز اهمیت دیگری که دربارة پویایی امنیت منطقه ای برای هند وجود دارد این است: هند پس از تسلط طالبان همواره؛ نگران پیامدهای امنیتی یک افغانستان بی ثبات است. آخرین چیزی که این منطقه ناآرام برای تنش فزاینده به آن نیاز دارد دور دیگری از درگیری است. از آنجایی که دهلی نو به طور مستقیم از دو دهه حضور نظامی ایالات متحده در افغانستان بهره مند بود، خروج آمریکا به ویژه برای هند دشوار بوده و نقش و نفوذ آن را در این کشور به شدت کاهش داده است. واشنگتن، برنامه های آتی خود را با تمرکز بر محدودسازی پکن و مسکو پر کرده و در حال حاضر، به دنبال هیچ تعهد نظامی جدیدی در منطقه نیست. با این وجود از نظر ژئوپلیتیکی، منافع هند با منافع ایالات متحده همسوتر شده است، اگرچه منافع آمریکا و هند در افغانستان اغلب مکمل یکدیگر تلقی می شوند، اما همیشه با هم سازگار نیستند. به ویژه در این زمان که رویکرد دولت بایدن در مورد افغانستان همچنان در ابهام است. و در این مورد هند با تکیه بر توانمندی خود اقدام به حفظ منافع مورد نظرش خواهد کرد.

هند در حالی، گفت‌وگوی امنیتی منطقه‌ای افغانستان را در ماه نوامبر سازماندهی کرد که اکثر همسایگان افغانستان در حال تنظیم مجدد مواضع خود در قبال رژیم طالبان هستند. بیانیه مشترک مقامات امنیت ملی از هند، روسیه، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان در مورد نیاز به یک دولت فراگیرتر که نماینده تمام اقشار جامعه افغانستان باشد و همچنین بر نگرانی های مشترک در مورد تروریسم، تامین مالی تروریسم تاکید کرد. و رادیکالیزه شدن از افغانستان. بلافاصله پس از گفتگوهای دهلی نو، پاکستان نیز یک نشست «تروئیکا پلاس» را برگزار کرد که شامل ایالات متحده، روسیه و چین و همچنین دولت به رهبری طالبان بود. موضوع اصلی در دستور کار به رسمیت شناختن حکومت طالبان توسط جامعه جهانی بود.

هند اطمینان دارد؛ افغانستان پیوندهای عمیق فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و سیاسی با پاکستان دارد و از بسیاری جهات طالبان پیروز به عنوان یک عامل کلیدی در بحث های جاری در مورد هویت ملی پاکستان ظاهر شده اند. و انتظار می رود تشکیلات امنیتی پاکستان ابتکارات تحت رهبری هند در افغانستان را ناکام بگذارد، اما، به نظر می رسد رژیم طالبان از ایده عادی سازی روابط دهلی نو با کابل استقبال می کند. به این ترتیب، مادامی که طالبان تحت سلطه پشتون ها آشکارا اعلام کرده اند که قوانین مورد نظر آنها چارچوب سازماندهی ساختارهای سیاسی افغانستان خواهد بود، انتظار بازگشت به دوران قبلی روابط گرم هند و افغانستان تحت حاکمیت طالبان، ساده لوحانه خواهد بود.

برای هند نیز، ایجاد تعادل بین اخلاق گرایی و واقع گرایی مستلزم تعیین صحت و سنجش خطای مداوم است. اگرچه دهلی نو طالبان افغانستان را نیروی نیابتی پاکستان می‌داند، اما از آغاز مذاکرات صلح دوحه، تعامل با آنها در جریان بوده است. بنابراین، از سرگیری کمک های هند به افغانستان نشان دهنده رویکردی عمل گرایانه به رژیم طالبان است اما از سوی هند برای به رسمیت شناختن طالبان هنوز یک جهان بینی مستقل شکل نگرفته است. در حال حاضر، باید دید هند چه زمانی گام بزرگ بعدی را برخواهد داشت و سفارت خود را در کابل بازگشایی خواهد کرد.

جهت ارجاع علمی: ویدا یاقوتی، « نقش های جدید و امنیت منطقه ای: رویکرد هند در افغانستان»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/10/11