توافق سوآپ سه جانبه ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان (فرصت ها، چالش ها و پیامدها)

نشست مجازی گروه نفت، گاز و انرژی­ های نو در روز دوشنبه 22 آذرماه 1400 با مدیریت دکتر رحمت حاجی مینه مدیر گروه تحت عنوان «توافق سوآپ سه جانبه ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان (فرصت ها، چالش ها و پیامدها)» درسه بخش برگزار شد. بخش نخست نشست با عنوان«هاب انرژی و معادلات گازی» به سخنرانی دکتر بهمن صالحی، دبیرکل انجمن صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی ایران اختصاص یافت و در بخش دوم دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران با عنوان «پیامدهای توافق سوآپ گازی» به ایراد سخنرانی پرداخت. سومین بخش نشست نیز با سخنان دکتر الهه کولایی، استاد گروه مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران با عنوان «فرصت ها و چالش های توافق سوآپ گازی» ادامه یافت. این نشست با حضور دکتر قدیر نصری رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، جمعی از اعضا و علاقه ­مندان به این حوزه مطالعاتی برگزار شد.

دکتر حاجی مینه مدیر این نشست ضمن ارائه مقدمه ای مختصر در خصوص سوآپ گازی سه جانبه بین ترکمنستان، ایران و جمهوی آذربایجان، پاسخ به چند پرسش­ را مهم دانست نظیر این که ماهیت توافق سوآپ گازی سه جانبه به لحاظ حقوقی و سیاسی به چه صورت است؟ آیا این توافق پایانی بر اختلافات ایران و ترکمنستان در حوزه اختلافات گازی خواهد بود؟ چه تأثیری بر حوزه داخلی به لحاظ تآمین گاز مصرفی خواهد داشت؟ و در نهایت توافق مذکور چه تأثیرات و پیامدهای سیاسی بر روابط بین ایران و دو طرف دیگر و چشم انداز ژئوپلیتیک منطقه خواهد داشت؟

دکتر صالحی به عنوان نخستین سخنران نشست به مزیت های نسبی و مطلق جغرافیایی ایران در منطقه و اهمیت گاز به عنوان یکی از عناصر اصلی معادلات هاب انرژی پرداخت. وی گفت: باجلب شدن توجه ها به تقاضای همسایگان نسبت به حامل های انرژی ایران مفهوم هاب انرژی کم تر از ده سال پیش مطرح شده است، در این منطقه حتی کشوری مانند ترکمنستان که مقام خوبی در تولید و ذخایر گازی منطقه دارد، ارتباط و مبادلات انرژی آن با ایران جزو مبادلات استراتژیک این کشور محسوب می شود چرا که در بن بست جغرافیایی قرار گرفته و برای بازکردن راه خود به بازارهای مصرف گازی باید از معبر ایران عبور کند.

از نقطه نظر وی تفاوت فصول در شمال و جنوب کشور و ساعت های مطلوب در مبادله انرژی بین شرق و غرب ایران این مزیت را ایجاد کرده که این کشور بتواند به صورت یک هاب و یا نقطه توزیع و مبادله انرژی بین شرق، غرب، شمال و جنوب و حتی مولد انرژی به همسایگان خود باشد.

• افزود: مزیت یاد شده می تواند سبب نقش آفرینی خردمندانه تر با استفاده از انرژی و معادلات دیپلماسی انرژی شود و نه این که در مواردی مانند رابطه با ترکمنستان خود را محکوم به عدم بهره برداری از گاز کنیم. این کارشناس حوزه انرژی در ادامه گفت: سیاست مداران باید خردمندانه به صورت بلندمدت با مسائل مواجه شوند.

دکتر صالحی تأکید کرد: پدیده سوآپ پیوندی جدی با ثبات و پایداری در روابط دارد و کشوری خواهد توانست سوآپ کند که چهار عامل را در خود ببیند:1-امکان پذیری؛ وجود منابع جهت جبران کاستی ها در صورتی که در ترازبندی انتقال انرژی با وقفه مواجه شود. 2- دسترسی؛ فاکتورهای ژئوپلیتیکی، مسیرهای انتقال و متنوع بودن منابع برای کشوری که خواستار عهده دار شدن وظیفه سوآپ بین دو بازار خرید و فروش است. 3- استطاعت به معنای توانایی فنی، اجرایی و سرمایه گذاری پارامتر مهم دیگری است. 4- شایستگی و یا ثبات سیاسی.

دبیرکل انجمن صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی ایران در پایان گفت: ایران به عنوان کشوری که از توانمندی مهندسی بسیار بالایی برخوردار است می تواند ادعا کند تمامی ویژگی های برشمرده شده را برای نقش آفرینی به عنوان هاب انرژی در منطقه و حتی خاورمیانه برخوردار است، اما متاسفانه عدم ثبات روابط سیاسی تنها مانع برای تحقق چنین امری است. پیوند مزیت های نسبی و مطلق ایران را نیرومند خواهد کرد و احراز آن پشتیبان بخش های مختلفی خواهد بود.

دکتر امیراحمدیان در بخش دوم نشست تحت عنوان بررسی پیامدهای سوآپ، سخنان خود را با پرداختن به سه لایه ضروری هر گونه فعالیت ترانزیتی نظیر ترانزیت گازی و یا سوآپ آغاز کرد. وی نخستین لایه را زیرساختی و یا ساختار فیزیکی مانند بستر لوله گاز برشمرد که به عنوان کالایی عمومی در اختیار دولت است. لایه دوم را لایه فرایندی تعریف کرد که شامل قوانین، بانک، بیمه، گمرک و اغلب کالای عمومی می شود. در این لایه عدم ادغام شدن در ساختارهای بین المللی حقوقی، بیمه و بانکی عدم استفاده از زیرساخت های سرمایه گذاری شده را به همراه خواهد داشت. لایه سوم یعنی فضای سیاسی تأثیرگذار بر بهره برداری از دو لایه دیگر است.

وی با رویکردی معطوف به آسیب شناسی از وضعیت فعلی گفت: انتظار می رفت کشورهای آسیای مرکزی در شمال ایران که محصور در خشکی هستند از زیرساخت های این کشور نظیر خط لوله استفاده کنند. عدم بهره برداری از مواردی مانند خط لوله صلح نیز به دلیل عدم برخورداری فضای سیاسی از انسجام فکری بوده است. با توجه به این که کشورهای آسیای مرکزی بیشتر با شرق و اتحادیه اروپا همکاری دارند در تعریف موقعیت ژئوپلیتیکی خود باید زیرساخت ها را آماده کنیم و با بهره برداری از موقعیت خود تعامل با همسایگان را افزایش دهیم.

از نظر این استاد دانشگاه باید از سوآپ گازی استقبال کرد و الزامات شرایط را در تصمیم گیری ها از طریق مراکز تولید اطلاعات پدید بیاوریم. باید در توسعه کشور قانون مندی را در لایه های متعددی که برشمرده شد پیاده کنیم. با بهره گیری از قلمرو، توانمندی های محیطی خود، در ایجاد امنیت سرمایه گذاری غفلت نکنیم و باید انسجام در تفکر و تولید اطلاعات رعایت شود. وی گفت: سوآپ پتانسیلی برای بهبود روابط با کشوری مانند جمهوری آذربایجان است. باید تعریفی نو از جایگاه خود داشته باشیم و براساس توانمندی ها و پتانسیل های خود عمل کنیم و در نظم بین الملل ادغام شویم.

دکتر کولایی در ادامه نشست به عنوان سومین سخنران با اتکا به رویکردی واقع گرایانه به فرصت ها و چالش های ایران در حوزه انتقال انرژی و توسعه همکاری های انرژی پرداخت و با مورد توجه قرار دادن یکی از نظریه های روابط بین الملل که متمرکز بر محیط عملیاتی و ذهنی تصمیم گیرندگان است گفت: مبتنی بر چنین نگاهی و در نظر گرفتن چگونگی ادراک تصمیم گیرندگان، واقعیت های محیطی و پیرامونی و برداشت ما بعد از گذشت سه دهه از فروپاشی شوروی فرصت های بسیاری را در مرزهای شمالی با توجه به امکاناتی که جغرافیا در اختیار ایران قرار داده نه تنها از دست دادیم بلکه به دیگران واگذار کردیم.

در طول سه دهه گذشته به ویژه از نیمه دهه 1990، کشورهای محصور در خشکی در منطقه آسیای مرکزی مانند جمهوری آذربایجان و ترکمنستان برای موضوعیت بخشیدن به استقلال و تأمین منافع خود تلاش های بسیاری کردند. در این مدت فرار و نشیب های بسیاری در روابط بین آن ها با ایران شکل گرفته است در حالی که ایران با موقعیت بی نظیر جغرافیایی خود و واقع شدن بین دو حوزه عظیم انرژی می توانست برای این کشورها دسترسی فراهم کند.

وی افزود: وقتی از همکاری ایران در حوزه انرژی بحث به میان می آید برای انتقال این کشورها به بازارهای انرژی باید توجه داشته باشیم که چه کشورهایی در این تنوع و تکثر می توانند مانند ترکیه جایگاه مناسبی را پیدا کنند. درکنار پرداختن به تنوع مسیرهای دسترسی و مسیرهای انتقال انرژی با توجه به ویژگی های این کشورها، طی این سه دهه با عامل دیگری یعنی آمریکا و تحریم های بین المللی روبه رو بوده ایم که از ورود سازنده ایران به این پروژه ها ممانعت کرده و فرصت ها را به دیگران واگذار کرده است. برای کشوری مانند ترکمنستان که از یک سو رابطه سنتی خود با روسیه را حفظ کرده و از سوی دیگر روابط رو به گسترده ای را با چین شکل داده است برقراری رابطه با ایران جایگاه ویژه ای داشته و با محدودیت ها و دشواری هایی همراه بوده. بخشی از محدودیت ها به نگاه تصمیم گیرندگان به این محیط عملیاتی باز می گردد که برآیند تعامل بازیگران در سطح بین المللی و منطقه ای است مانند بازگشت روسیه به حوزه انرژی.

وی گام برداشتن ایران در همکاری با کشورهای آسیای مرکزی در حوزه انرژی را رویدادی مبارک خواند و گفت: حتی اگر این توافق از لحاظ اقتصادی مهم نباشد اما رابطه سودمندی در میانه حاکم بودن ملاحضات قدرت و مسائل سیاسی در قفقاز جنوبی است و پیامدهای مثبتی برای ایران به همراه خواهد داشت. در این میان نباید از قواعد حاکم بر روابط کشورهای جهان غفلت کرد.

جمهوری آذربایجان و ترکمنستان در این توافق عضو سازمان همکاری اقتصادی و حوزه اکو هستند بر این اساس گسترش همکاری ها سبب حضور سودمندتر در این منطقه می شود. توافق سوآپ گازی حکم ژئوپلیتیک منطقه است که گسترش روابط را دیکته می کند. باید به موازنه سازی و ضرورت توسعه روابط سودمند با بازیگران دیگر که بر کشورهای این منطقه تأثیرگذارند توجه داشته باشیم و به مقررات حاکم بر نظام بین الملل تن بدهیم. روابط از طریق واقعیت های منطقه شکل می گیرد و اگر از طریق بدنه کارشناسی، نخبگان، دانش آموختگان و پژوهشگران به فرایند تصمیم گیری و اجرا وارد شویم از چنان وزنی در منطقه برخوردار خواهیم بود که فرصت های از دست رفته را جبران کنیم.

این نشست در انتها پس از پرسش و پاسخ حاضرین و جمع ­بندی دکتر حاجی مینه و سخنرانان در مورد حوزه های سه گانه هاب انرژی، فرصت­ها و تهدیدها، پیامدها و چالش های سوآپ گازی خاتمه یافت.

تهیه و تنظیم گزارش: گلاره رستگارنیا، دبیر گروه نفت، گاز و انرژی ­های نو