ایران دکترین بایدن در خصوص برجام و منطقه خلیج فارس را چگونه می بیند؟

نویسنده: جواد حیران نیا، مدیر گروه خلیج فارس و کشورهای همجوار

شورای آتلانتیک در تحلیلی نوشت در حالی که ایالات متحده تمایل خود را برای یک برجام «طولانی تر و قوی تر» ابراز کرده، اما این کشور اذعان دارد که بازگشت به پایبندی به توافق اولیه، اولین گام ضروری است.

«اکثر متحدان آمریکا در خلیج فارس، خواهان این مسئله هستند که امریکا به مهار و مقابله با ایران ادامه دهد؛ در حالی که تهران دیدگاهی متفاوت و مخالف در خصوص منطقه ای دارد که دیگر جایی برای امریکا نیست»، همچنین، متحدان عرب ایالات متحده پیش از مشاهده پیشرفت در بازگرداندن برجام، گفتگو با ایران را آغاز کرده اند؛ این مطلب گزیده ای از تحلیل «جواد حیران نیا» مدیر گروه خلیج فارس مرکز پژوهش های علمی و مطالعاتی استراتژیک خاورمیانه است که در اندیشکده شورای آتلانتیک آمریکا منتشر شده است.

کارشناسان ایرانی در تهران رویکرد دولت جو بایدن در قبال ایران و برجام را در چارچوب سیاست خارجی کلی دولت وی و تمایل آن برای رهایی از درگیری های نظامی در خلیج فارس می دانند.

رویکرد فعلی ایالات متحده یادآور «سندرم ویتنام» است که پس از خروج ایالات متحده از ویتنام در سال ۱۹۷۵ بر دولت‌ های آمریکا تأثیر گذاشت و احتمالاً واکنشی به نظامی‌ سازی سیاست خارجی ایالات متحده پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ است.

بر همین اساس، به نظر می رسد که امریکا پس از مشاهده نتایج ضعیف مداخلات خود در افغانستان و عراق پس از حادثه ۱۱ سپتامبر، آماده است تا رویکرد «متواضعانه تری» را از سر بگیرد در حالی که ظهور چین و سایر تهدیدها مانند روسیه نیز بر این تغییر تأثیر گذاشته است.

«دکتر محمود سریع القلم» استاد سرشناس ایرانی روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتی، معتقد است که اجماع جدیدی از سوی ایالات متحده در خصوص چین و روسیه ظاهر شده و از سیاست «رقابت» به «تقابل سنجیده» تغییر کرده است. بنابراین، باید به سیاست ایالات متحده در قبال ایران در چارچوب «محور آسیایی» دولت بایدن نگریست. از طرفی، خاورمیانه نیز به دلیل موقعیت ژئواستراتژیک خود به عنوان چهارراه اروپا و آسیا از جایگاه مهمی برخوردار است. متحدان عرب ایالات متحده و در حال حاضر همچنین اسرائیل، به دلیل توافق ۲۰۲۰ ابراهیم، برای حفظ امنیت خود به ایالات متحده وابسته هستند.

کشورهایی مانند سوریه و یمن نیز بسترهای بالقوه ای برای رشد گروههای تروریستی هستند که می توانند به ایالات متحده و متحدان منطقه ای آن حمله کنند. اگرچه ایالات متحده دیگر به نفت خلیج فارس وابسته نیست، اما هر گونه اختلال دراز مدت در این منطقه می تواند اقتصاد جهانی را تخریب کند. همچنین نگرانی‌ هایی وجود دارد که پیشرفت‌ های هسته‌ای ایران می‌تواند یک مسابقه تسلیحات هسته‌ای منطقه‌ای را آغاز نماید.

منتقدان دولت بایدن معتقدند که ایالات متحده برای ایجاد نظم در خاورمیانه به یک استراتژی پس از تحولات افغانستان نیاز دارد در حالی که این خلاء خطرناک به نظر می رسد. بنابراین، واشنگتن باید متحدان و شرکای خود را به رسیدگی به نارضایتی های منطقه ای در جهت مشروعیت بخشیدن به نظم جدید تشویق کند. همچنین، سیاستگذاران ایالات متحده باید محتاط باشند و ثبات را بر توافقات پایان درگیری ترجیح دهند. با این حال، تردید و عدم اطمینان در مورد تعهد آمریکا در قبال خاورمیانه شاید بهترین راهبرد برای دستیابی به ثبات باشد. حداقل این بدبینی، دو رقیب بزرگ منطقه را مجبور به گفتگو کرده است به طوری که گرمی اخیر روابط ایران و عربستان با ظهور برداشت از کاهش تعهد آمریکا نسبت به منطقه افزایش یافته است.

• منظور جلوگیری از پیامدهای مخرب ردپای کوچکتر ایالات متحده در منطقه، مانند ظهور دولت اسلامی عراق و شام که پس از خروج ایالات متحده از عراق در سال ۲۰۱۱ رخ داد، واشنگتن باید دیپلماسی منطقه ای، ویژه بین ایران و عربستان سعودی را تشویق کند.

گفتگو های امنیتی جامع در خلیج فارس نیز می تواند به دور کردن بار امنیتی از دوش واشنگتن کمک کند. علاوه بر آن، ایالات متحده باید به ایفای نقش حمایتی برای دستیابی به موفقیت از طریق چنین تلاش هایی ادامه دهد. در می ۲۰۲۰، «جیک سالیوان» و «دنیل بنیم» از تمرکز بر گفتگوی بین منطقه ای قبل از انتخاب بایدن حمایت کردند. در حال حاضر، سالیوان، مشاور امنیت ملی، سیاست مهار چین را در اولویت قرار داده است.

«آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه و «راب مالی» نماینده ویژه ایالات متحده در امور ایران، بر چندجانبه گرایی تاکید می کنند و احیای سریع برجام را ابزاری برای تقویت شعار بایدن می دانند که «آمریکا بازگشته است». توافقی که برای منتقدان جمهوری‌خواه قابل دفاع باشد، نگرانی‌های آمریکا در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران را برای دهه آینده کاهش می‌دهد و به آمریکا اجازه می‌دهد تا بر چین تمرکز کند.

در حالی که ایالات متحده تمایل خود را برای یک برجام «طولانی تر و قوی تر» ابراز کرده است، اما اذعان دارد که بازگشت به پایبندی به توافق اولیه اولین گام ضروری است. اکثر متحدان آمریکا در خلیج فارس، خواهان این مسئله هستند که امریکا به مهار و مقابله با ایران ادامه دهد؛ در حالی که تهران در خصوص منطقه ای که امریکا در آن جایگاهی ندارد، دیدگاهی مخالف دارد.

با این حال، دولت بایدن از متحدان منطقه‌ای خود می‌خواهد که با تعامل با ایران، مخالفت خود را با توافق هسته‌ای متوقف کنند تا آمریکا مجبور نباشد هزینه تعامل خود با ایران را با تعهدات جدید بپردازد. لذا، اگر این موضوع به کاهش قابل توجه تنش ها بینجامد، آمریکا از دیپلماسی فعلی بین ریاض و تهران سود زیادی کسب خواهد کرد.

«سیدحسین موسویان» یکی از اعضای سابق تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران، معتقد است که ایران قصد داد تا روابط با عربستان سعودی را بدون در نظر گرفتن سرنوشت برجام بهبود بخشد، در حالی که ریاض منتظر است ببیند آیا این توافق دوباره برقرار می‌شود یا خیر. برای تهران، برقراری مجدد روابط دیپلماتیک و بهبود روابط دوجانبه با عربستان سعودی در اولویت است، در حالی که ریاض بیشتر نگران توافق هسته ای و تحولات یمن است. البته متحدان آمریکا در منطقه از جمله عربستان سعودی متوجه شده‌ اند که بایدن نمی‌تواند گفت‌ وگوی منطقه‌ ای را به مذاکرات هسته‌ ای اضافه کند و شکنندگی مذاکرات به این معناست که پهنای باندی برای بحث درباره نقش ایران در منطقه وجود ندارد. به همین دلیل است که متحدان عرب ایالات متحده پیش از مشاهده پیشرفت در بازگرداندن برجام، گفتگو با ایران را آغاز کرده اند. کاهش تنش‌ها بین ایران و عربستان احتمال موفقیت برجام را افزایش می‌دهد (البته اگر امکان احیای برجام وجود داشته باشد)، زیرا مخالفت و فشار متحدان آمریکا در منطقه یکی از دلایل شکست توافق اولیه بوده است.

جهت ارجاع علمی: جواد حیران نیا، « ایران دکترین بایدن در خصوص برجام و منطقه خلیج فارس را چگونه می بیند؟»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/9/13

لینک اصلی مقاله در شورای آتلانتیک آمریکا:

https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/how-iran-sees-the-biden-doctrine-for-the-jcpoa-and-persian-gulf/