گزارش نشست گروه ترکیه شناسی با عنوان « کالبد شكافى نقش تركيه در تحولات قفقاز»
نشست علمی گروه مطالعات ترکیه با موضوع « کالبد شكافى نقش تركيه در تحولات قفقاز»، با سخنرانی دکتر رضا صولت کارشناس ارشد مسائل ترکیه و با مدیریت دکتر مهدی لکزی دبیر گروه ترکیه شناسی و حضور جمعی از پژوهشگران مهمان روز پنجشنبه 22 مهرماه برگزار شد.
در ابتدای جلسه، دکتر لکزی، مدیر نشست ضمن خوشامد به حاضرین، با اشاره به موضوع گفت: حوزه قفقاز جنوبی متشکل از سه کشور آذربایجان، ارمنستان و گرجستان است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری‌های مذکور، بسیاری از اندیشمندان، این منطقه را در وضعیت خلاء قدرت ارزیابی کردند، به همین دلیل، این حوزه جغرافیایی توجه بازیگران منطقهای و فرامنطقهای همچون روسیه، اتحادیه اروپا، آمریکا، ایران و ترکیه را به خود جلب کرده است. ایران به واسطه تاریخ مشترک با قفقازجنوبی و همچنین جایگاه این منطقه از جهت ارتباط زمینی با فدراسیون روسیه و شمال اروپا، اهمیت زیادی برای این منطقه قائل است. بر پایه واقعیتهای ژئوپلتیک و ژئواکونومیک، جمهوری اسلامی ایران نسبت به این منطقه به عنوان مکمل امنیتی و اقتصادی خود حساسیت زیادی نشان داده است. وی افزود: ترکیه از کشورهایی است که از ابتدای فروپاشی شوروی، نقش اساسی در منطقه قفقاز جنوبی ایفا کرده است. قرار گرفتن قفقازجنوبی در میان دو حوزه نزدیک دریایی (خزر و سیاه) ترکیه، باعث اهمیت مضاعف این منطقه برای این کشور شده است.
پس از این مقدمه دکتر صولت، با ذکر مقدمه ای از پیشینه سیاست های ترکیه بعد ازجنگ سرد گفت: با ظهور حزب عدالت و توسعه در سیاست ترکیه از سال 2002، ما تا سال 2006 شاهد حضور اقتصادی ترکیه در آسیای میانه و قفقاز جنوبی و تاکید بر جنبه های حقوقی در این منطقه خصوصا کشورهای ترک زبان داشتند. و از این منظر به دنبال توسعه اقتصادی خود بود و از این حیث دنبال فاز امنیت زدایی بود. دیدگاه ترکیه در این دوره زمانی بر پایه استراتژی وزیرخارجه وقت خود احمد داوود اغلو، مبتنی بر به صفر رساندن مشکلات با همسايگان بود. قفقاز هم به عنوان یکی از منابع مهم نفت و گاز برای استراتژی اقتصادی ترکیه حائز اهمیت بود.دکتر صولت در ادامه افزود: سیاستهای منطقه ای ترکیه در قبال قفقاز در دهه اول 2000 میلادی برپایه 4 اصل می باشد: 1- اصل اول ایجاد مکانیسم های گفتگوهای سطح بالای سیاسی 2- ایجاد شورای همکاری استراتژیک در سطح وزیران و بالاتر که اهداف اقتصادی را دنبال کند. 3- توجه به سیاستهای منطقه ای که شامل تمام بازیگران منطقه ی می شد و 4- اصل چهارم که همزیستی در صلح و تفاوت ها می باشد.
این کارشناس مسائل ترکیه، با اشاره به فعالیتهای اقتصادی ترکیه در منطقه قفقاز، گفت: به سبب سرمایه گذاری های اقتصادی ترکیه در این منطقه ، کنفدراسیون تجار و صاحبان صنایع ترکیه و شورای روابط خارجی اقتصادی در منطقه فعال شد که از نتایج آن می توان به راه اندازی پل ارتباطی تجارت بین المللی میان ترکیه، اوراسیا و ایران اشاره کرد که هدف آن تبدیل دریای سیاه، مدیترانه و دریای خزربه مناطق آزاد تجاری بود.
دکتر صولت با توجه به مناقشات اخیر افزود: یکی از استراتژی های ترکیه در منطقه قفقاز، «امپراطوری آبی» یا «وطن آبی» است که محوراصلی آن دستیابی آنکارا به منابع انرژی است. این دکترین در سال ۲۰۰۶ میلادی توسط جم گوردنیز، دریاسالار نیروی دریایی ترکیه طراحی شد. مهمترین مانع تحقق این استراتژی، کریدورهای ارتباطی ترکیه به آذربایجان هستند که مهمترین آن کریدور زنگه زور است. حامی اصلی ترکیه در این استراتژی روسیه است. این مساله از آن جهت مهم است که ترکیه درصدد روفع مشکلات با اسرائیل، مصر و عربستان است تا بتواند ترمینال انرژی منطقه را در دست بگیرد. از این منظر، اگر هاب انرژی در اسرائیل باشد، دسترسی روسیه به این ترمینال سخت خواهد شد، ولی با این استراتژی ترکیه (وطن آبی)، روسیه خواهد توانست از طریق دریای سیاه به ترکیه متصل شود. وی افزود: منطقه نفتی آذربایجان، که نزدیک به مناقشه قره باغ بود،یکی از کریدورهایی است که خود اروپا نزدیک 80 درصد هزینه ساخت و آن منطقه را به عهده گرفتند و از همین منظر روسیه، اجازه نفوذ بیشتر به ترکیه در این منطقه را خواهد داد. با این همه، حضور ونزدیکی ترکیه و آذربایجان، علاوه بر پیوندهای زبانی، قومی و فرهنگی بین این دوکشور متاثر از عوامل دیگری مانند نزدیکی بیشتر دفاعی- نظامی باکو به ترکیه به عنوان عضوی از پیمان ناتو، احداث خطوط متعدد نفت و گاز از جمله باکو- تفلیس- جیهان، خط لوله باکو- تفلیس – ارزروم، مشارکت آذربایجان در شورای کشورهای ترک زبان به محوریت ترکیه و در نهایت تشکیل شورای مشترک همکاری های استراتژیک دو کشور، نیز بوده است.
خط لوله قفقاز جنوبی که با اتصال به دو خط لوله تاپ و تاناپ، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه را به مسیر اصلی کریدور جنوبی انتقال انرژی به جمهوری آذربایجان تبدیل ساخته است، از اهمیت بسیار بالای استراتژیکی برای ترکیه برخوردار است که هم به منافع بالای اقتصادی حاصل از ترانزیت انرژی به اروپا چشم دوخته است و هم به منافع سیاسی و ملاحظات استراتژیک حاصل از وابستگی اروپا به خطوط انتقال انرژی عبوری از ترکیه؛ امری که می تواند تعدیل کننده بسیاری از فشارهای سیاسی و اقتصادی اروپا علیه ترکیه باشد. لذا شاهد هستیم که در درگیری های اخیر ارمنستان و جمهوری آذربایجان (سپتامبر 2020)، ترکیه با نگرانی از گسترش دامنه درگیری ها و آسیب به تاسیسات و خطوط انتقال انرژی و شبکه راه آهن باکو- تفلیس- قارص، به صورت همه جانبه و گسترده ای در حمایت سیاسی و نظامی از دولت و ارتش آذربایجان در مقابله با ارمنستان برخاسته است.
دکتر صولت در پایان گفت: موقعیت جغرافیایی ترکیه - پیرامون یک شبکه حیاتی که آسيا، خاورمیانه، و اروپا را به یکدیگر پیوند می دهد مانع از تمرکز بیش از اندازه در یکی از طرفین می شود تا مبادا ترکیه نفوذ خود را در طرف دیگر از دست بدهد. از آنجا که ترکیه در بالکان، دریای اژه، و خاورمیانه فعال است نمی تواند از مداخله استراتژیک در آن مناطق خودداری کرده و فعالیتهای خود را منحصرا در ماوراء قفقاز متمرکز کند.
این نشست با پرسش ها و ذکر نکاتی از سوی مهمانان و پژوهشگران خاتمه پیدا کرد.
جهت ارجاع علمی: رضا صولت، « کالبد شكافى نقش تركيه در تحولات قفقاز»، تاریخ انتشار سخنرانی در سایت: 1400/7/27
https://www.cmess.ir/Page/View/2021-10-19/4893
گزارش: مهدی لکزی، دبیر گروه ترکیه شناسی
نویسنده
مهدی لکزی (دبیر گروه)
مهدی لکزی پژوهشگر مهمان و دبیر گروه جامعه و سیاست خارجی ترکیه مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه است. وی دانش آموخته مقطع دکتری در رشته علوم سیاسی گرایش مسائل ایران دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز می باشد. حوزه مطالعاتی ایشان مطالعات ترکیه و تحولات فکری خاورمیانه است.