بازسازی ارتش سوریه: صحنه رقابت دوستان و دشمنان

نویسنده: سید حامد حسینی؛ عضو گروه بررسی مسائل استراتژیک خاورمیانه

پس از یک دهه جنگ خونین داخلی، روند بازسازی ارتش سوریه - که هنوز در مناطق مختلف این کشور با گروه‌های شورشی در جریان است - آغاز شده است. روسیه و ایران برای نفوذ در این فرایند بازسازی تلاش می‌کنند و ارتش سوریه احتمالاً در سال‌های آینده به آن‌ها وابسته خواهد ماند. از آنجا که این امر پیامدهای مستقیمی برای اسرائیل دارد، تل آویو چگونه می‌تواند به این وضعیت رسیدگی کند؟ یک دهه درگیری در سوریه نشان داد که در درجه اول، تهدید بالقوه اولیه برای حکومت بشار اسد دارای ابعاد داخلی است و نه درگیری با اسرائیل. ارتش سوریه به عنوان یک ارتش عمدتا کلاسیک اکنون نیاز به بازسازی دارد. در عین حال، نیاز عملیاتی برای بهبود عملکرد دفاعی در برابر حملات هوایی که توسط اسرائیل انجام می‌گردد، وجود دارد. با این حال، بحران عمیق اقتصادی و احتمال ادامه جنگ در سوریه مسائلی هستند که توجهات و منابع لازم را به خود جلب می‌کند. از طرفی رقابت بین روسیه و ایران بر سر بازسازی ارتش سوریه و پتانسیل ضعیف جذب نیروها در سوریه همگی تأثیر منفی بر تلاش‌های نظامی دارد. ضعف ارتش سوریه، همان‌طور که در درگیری‌های یک دهه اخیر نشان داده شد، وابستگی حکومت اسد به روسیه و ایران و نیروهای وابسته به آن را نیز برجسته می‌کند. بدین اعتبار، این وابستگی احتمالاً تأثیر مستقیمی بر وضعیت امنیتی اسرائیل خواهد داشت.

رقابت روسیه و ایران بر سر بازسازی

جنگ داخلی در سوریه در اواخر سال 2017 در مقیاس کلی متوقف شد و توازن قدرت پایداری پدید آمد. هم‌زمان، تلاش برای ایجاد نیروی نظامی تحت حمایت روسیه آغاز شد. این روند در مارس 2020 با برقراری آتش‌بس با شورشیان ادلب تسریع شد، که باعث شد توجهات از جنگ به بازسازی تغییر یابد. از آن زمان، ایران و روسیه برای نفوذ در بازسازی ارتش سوریه و عملیات آن با یکدیگر رقابت کرده‌اند. در عمل، روسیه تأثیر فزاینده‌ای بر فرآیندهای ایجاد و بهره‌برداری از ارتش در سطح استراتژیک و عملیاتی داشته است. مسکو با شروع مداخله نظامی خود در سال 2015، ستاد مشترک و مرکز عملیاتی چند شاخه‌ای ایجاد کرد که موقعیت رئیس ستاد ارتش سوریه را تضعیف کرده است. همچنین اشاره شد که روسیه مسئول این واقعیت است که هیچ رئیس ستادی از ارتش سوریه از سال 2018 منصوب نشده است. ساختار فرماندهی و کنترلی که روسیه در سوریه مستقر کرده است، مشارکت افسران و مشاوران روسی را تقریباً در هر سطحی تضمین می‌کند. جنگ در این کشور، از جمله بهبود رویکرد عملیاتی ارتش سوریه و بهینه‌سازی سیستم‌های تسلیحاتی آن در میدان جنگ باعث نفوذ بیشتر کارشناسان نظامی روس شده است.

علیرغم موقعیت پیشرو روسیه، ایران و بازوی نیابتی آن یعنی حزب‌الله نیز برای تأثیرگذاری در بازسازی ارتش، عمدتا در استقرار قابلیت‌های تهاجمی مانند موشک‌های زمین به زمین و هواپیماهای بدون سرنشین گام برداشته‌اند. همکاری مشترک شبه‌نظامیان شیعه تحت فرماندهی ایران و واحدهای ارتش سوریه و مشارکت ایران در طیفی از اقدامات شامل ایجاد، آموزش و عملیات نیروهای ویژه در ارتش سوریه از جمله لشکر 4 به فرماندهی ماهر اسد، برادر رئیس جمهور سوریه، یگان‌های امنیت داخلی و شبه‌نظامیان محلی و وفادار به ارتش سوریه که مسئول منطقه جنوب غربی سوریه و جبهه نبرد علیه اسرائیل هستند، قابل تشریح است. در واقع، محور اصلی حضور و نفوذ ایران و حزب الله در ارتش سوریه مشتمل بر استقرار مشاوران و افسران رابط در مقرها و در طیف وسیعی از مناطق عملیاتی، اطلاعات، تدارکات، مهندسی، پست‌های دیدبانی و توپخانه، آموزش سربازان و توسعه قابلیت‌های جمع‌آوری اطلاعات و قدرت آتش هست. علاوه بر این، حکومت اسد به حزب الله اجازه داده است تا زیرساخت‌های پروژه‌های بلندمدت خود را در منطقه تحت کنترل ایجاد کند و یک اتاق جنگ مشترک حزب الله و سوریه را اداره کند.

از سوی دیگر و به‌تدریج نکاتی از رقابت روسیه و ایران برای نفوذ در انتصاب فرماندهان ارشد در ارتش سوریه ظاهر شده است. فرمانده نیروی هوایی سوریه که از نزدیک به دیدگاه‌های ایران محسوب می‌شد، در مارس 2021 به درخواست روسیه از سمت خود برکنار شد و فرمانده قبلی که بیشتر با روس‌ها همسو است، به جای وی منصوب شد. به نظر می‌رسد که روسیه از تأثیر ایران و نیروهای وابسته به آن بر ارتش سوریه در جنوب سوریه ناراضی است. شایان ذکر است که نفوذ ایران عمدتاً محدود به مناطقی است که تهران در آن‌ها منافع قابل توجهی علیه اسرائیل دارد و با توجه به کمبود منابع کافی و به دلیل اقدامات متقابل روسیه، دامنه محدودی دارد.

ارکان بازسازی: تغییر در تهدیدات و ماهیت نبردها

در گذشته‌های پیش از این، مرجع اصلی تهدید نظامی اسرائیل بود. اما به عنوان یک سابقه و روند ده سال اخیر، مرجع اصلی تهدیدات در ایجاد و بازسازی ارتش سوریه عامل داخلی است که بیش از هر چیز نیاز به شکست نیروهای شورشی - که به عنوان گروه‌های تروریستی افراطی تعریف می‌شوند - و جلوگیری از رشد مجدد زیرساخت‌های این گروه‌ها مورد نظر است.. در حال حاضر تجمیع نیروها بر تشکیل و آموزش واحدهای رزمی که کنترل کشور را در اختیار دارند و نیروهای بسیار متحرکی برای سرکوب شورش که بر بازپس‌گیری کنترل قلمرو با همکاری شبه‌نظامیان مستقل و نیمه نظامی متمرکز است.

ساختار و سازمان: تحت هدایت روسیه، منابع مهم در حال حاضر به منظور گسترش محدوده فرماندهی و کنترل واحدهای نظامی سوریه و نهادهای مختلف امنیتی به منظور بازگرداندن انحصار استفاده از نیرو به ارتش اختصاص داده شده است. ارتش سوریه شبه‌نظامیان شورشی و واحدهای تسلیم شده را جذب کرده است. در حال حاضر، شبه‌نظامیان طرفدار ایران که از سال 2012 در جنگ داخلی در کنار حکومت بشار اسد شرکت داشته‌اند، هنوز در حال فعالیت هستند. گاهی اوقات عدم هماهنگی عملیاتی نیز وجود دارد و شبه‌نظامیان شیعه بدون توجه به برنامه‌های نبرد و تاکتیک‌های ارتش سوریه به طور مستقل عمل می‌کنند. این الگو با بیش از یک بار تکرار این اقدامات، باعث اصطکاک با نیروهای اسد شده است. برنامه روسیه نیز برای ادغام گروه‌های شورشی سابق در رده‌های ارتش به منظور تحکیم کنترل حکومت مرکزی در مناطق تحت تسلط و کاهش خطر شورش در آینده، در مواردی به خصومت بین شورشیان سابق و فرماندهان ارتش منجر شده است. در عین حال، این پرسش از وفاداری و توازن قوا بین ارتش و شبه‌نظامیان تحت نفوذ ایران مطرح می‌شود- همان‌طور که در مدل عراق نشان داده شده است - که در آن ارتش در مقایسه با شبه‌نظامیان ضعیف است.

نیروی انسانی: از اواخر سال 2018، مجدداً بر جذب نیروها و افسران رزمی توسط ارتش تأکید شد ، به طوری که هر لشکر دارای حداقل 11000 سرباز رزمی با تأکید بر تعداد سربازان به جای کیفیت آن‌ها خواهد بود. به دنبال پیروزی بشار اسد در انتخابات، وی تصمیم گرفت تغییرات نیروی انسانی را در ارتش ایجاد کند که شامل جایگزینی پرسنل و انتصابات جدید در 20 منصب ارشد ارتش می‌شود، که برخی از آن‌ها چند ماه قبل تعیین شده بودند. فرض بر این است که روسیه پشت انتصابات جدید در ارتش و سازمان‌های امنیتی است تا بتواند افسران علوی را که از نظر آن‌ها به اندازه کافی آموزش‌دیده و وفادار به مسکو هستند (و نه به تهران)، ارتقا دهد. از 152 افسر ارشد در حال حاضر در ارتش سوریه ، 124 نفر علوی هستند - 82 درصد از کل نیروهای مسلح - در حالی که 22 افسر سنی تنها 14 درصد هستند. افرادی که توسط روسیه انتخاب شده‌اند احتمالاً عملیات نظامی بعدی را در داخل سوریه و در برابر تهدیدهای خارجی رهبری خواهند کرد.

آمادگی نظامی: تأکید دیگر بر گسترش تمرینات منظم نظامی به منظور افزایش آمادگی عملیاتی است. روسیه که در این زمینه نیز نقش اصلی را ایفا می‌کند، تمرینات اساسی را در سطح دسته و گردان تجدید کرده است. ایران از طریق حزب الله نیز فرماندهان و نیروهای رزمی را آموزش می‌دهد، اما در مقیاس محدودتر و نهادینه‌تر با تمرکز بر جنوب سوریه و نزدیک مرز با اسرائیل.

قابلیت‌های پدافند هوایی: روسیه از طریق ادغام و بهره‌برداری از سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته و موشک‌های زمین به هوا با قابلیت ره‌گیری بمب‌های هدایت‌شونده از راه دور به ارتش سوریه در بازسازی سیستم دفاع هوایی خود کمک می‌کند. در عین حال، روسیه به نیروهای پدافند هوایی سوریه باتری‌های موشکی پیشرفته S-300 و S-400 که در برابر تهدید جنگنده‌های نیروی هوایی اسرائیل کارایی دارند، ارائه نمی‌دهد. این امتناع، احتمالاً می‌تواند به دلیل نگرانی از تشدید اوضاع بین مسکو و تل آویو و یا قرار گرفتن در معرض نقاط ضعف این سیستم‌ها به نوبه خود باشد. به‌موازات این امر، ایران انتقال سامانه‌های پدافند هوایی به سوریه را اعلام کرده است: موشک زمین به هوا باور 373؛ یک سیستم موشکی برد بلند (250 کیلومتر) که نمونه‌برداری از سامانه اس 300 روسی و همچنین سامانه موشکی زمین به هوا خرداد 3 با برد متوسط (50-75 کیلومتر) هست.

قابلیت‌های تهاجمی: تولید و مونتاژ قابلیت‌های موشک‌های زمین به زمین سوریه در طول جنگ - از جمله درنتیجه حملات اسرائیل به این تاسیسات - آسیب دید. اما در مسیر بازسازی بر تسلیحات با مسیر بالا تأکید می‌شود. ایران و سوریه در مسیر این تلاش‌ها همکاری می‌کنند، در عین حال موشک‌های زمین به زمین را با بردهای مختلف و دقت بالا به منظور تهدیدات استراتژیک اسرائیل تهیه می‌کنند. مضافا بر این، ایران سیستم‌های پهپادی را در سوریه مستقر کرده است. هنوز مشخص نیست که آیا این نیروها در اختیار نیروهای سوری قرار گرفته است یا در جنگ‌های بعدی توسط نیروهای نیابتی ایران تحت کنترل قرار خواهند گرفت یا خیر.

دکترین رزمی: روسیه به دنبال القای یک آموزه رزمی در یگان‌های پیاده متحرک با کیفیت بالا به عنوان نیروی مداخله سریع است که بسیار متحرک بوده و قادر به حرکت سریع و تسخیر قلمرو است. این مناسب‌ترین استراتژی برای تسخیر مناطق داخلی شورشیان است ، اما برای عملیات تهاجمی علیه اسرائیل کمتر کارایی دارد.

اثربخشی عملیاتی محدود

علیرغم تلاش‌های انجام شده در سال‌های اخیر برای بازسازی ارتش سوریه و سازگاری آن با چالش‌های کنونی، به دلیل مجموعه‌ای از چالش‌هایی که با آن روبرو هستیم، توانایی رزمی نیروهای حکومت اسد و نیز اثربخشی عملیاتی آن در برابر تهدیدات داخلی و خارجی محدود است:

1- تعداد زیاد گروه‌های شبه‌نظامی در سوریه و رقابت بین آن‌ها، که بین رهبری شبه‌نظامیان مستقل و واحدهای وفادار به روسیه یا ایران در نوسان هستند، دستیابی به انحصار در استفاده از نیرو را برای ارتش دشوار می‌کند.

2- بحران شدید اقتصادی منجر به کمبود منابع، رشوه و فساد در ارتش و سایر نهادهای دولتی را افزایش داده است.

3- فقدان انگیزه، کیفیت پرسنل و پتانسیل جذب نیرو را کاهش می‌دهد.

4- ادامه جنگ داخلی در سوریه مصرف منابع و توجهات را صرفا به بخش نظامی و ارتش جلب کرده است.

5- اسرائیل در حال انجام یک کارزار مداوم علیه استقرار زیرساخت‌ها و نیروهای وابسته به ایران در سوریه است.

نبردهای داخلی فعلی در سوریه شواهدی از مشکلات عملکردی ارتش ارائه می‌دهد. همه تلاش‌ها برای تسخیر یا کاهش منطقه تحت کنترل شورشیان در ادلب با موفقیتی همراه نشده است. در شرق سوریه، که دارای دارایی‌های استراتژیک برای حکومت مرکزی- میدان‌های نفتی و هم‌مرز با عراق - است، ارتش سوریه گرفتار شده و تحت فشار است تا بتواند کنترل موثر بر این منطقه را اعمال کند. در جنوب سوریه و درعا، تجدید نبردها از اواخر ژوئیه 2021، تلاش ارتش سوریه برای بازگرداندن کنترل خود بر این منطقه و مصادره سلاح‌های سازمان‌های شورشی را با چالش مواجه کرده است.

ارتش سوریه یک تصویر تمام‌عیار از حکومت بشار اسد است: از نظر قدرت ناپایدار است و به روسیه و ایران وابسته است. ایجاد قابلیت‌های زرهی مکانیزه که برای تسخیر قلمرو در مقابل ارتش‌های معمولی طراحی شده است، دارای قابلیت پایینی است. در حوزه تهاجمی، ارتش سوریه وابستگی زیادی به ایران و حزب الله دارد؛ به ویژه در زمینه تحویل و مونتاژ سلاح‌های تهاجمی، مانند سلاح‌های با مسیر بالا و هواپیماهای بدون سرنشین تهاجمی. در عین حال، اصلی‌ترین چالش نظامی که ارتش سوریه برای اسرائیل ایجاد می‌کند، توانایی پدافند هوایی است که بر اساس قابلیت‌های روسیه و با کمک روسیه انجام می‌شود. به همین دلیل، اسرائیل به اعمال فشار سیاسی بر روسیه برای جلوگیری از تحویل باتری‌های پیشرفته موشک زمین به هوا به ارتش سوریه ادامه می‌دهد و در صورت تحویل این پهپادها به پدافند هوایی سوریه، ممکن است آن‌ها را مورد حمله قرار دهد. همچنین، اسرائیل برای از بین بردن باتری‌های پدافند هوایی ایران اقداماتی را طراحی می‌کند تا از وضعیتی که ایران آن‌ها را به ارتش سوریه تحویل می‌دهد یا در سوریه مستقر می‌کند جلوگیری کند. پس در حال حاضر و در یک نگاه کلی اسرائیل نیز در پی آن است تا با ابزارهای مختلف علیه تجمیع نیروهای وابسته ایران و حزب الله در جنوب سوریه جلوگیری کند که به احتمال زیاد این نیرو برای حمله به اسرائیل از خاک سوریه در زمان مناسب استفاده خواهند کرد. اسرائیل علاوه بر مبارزات مداوم علیه تجمیع نظامی نیروها علیه خود، سعی دارد تا همکاری خود را با گروه‌های محلی که مخالف حضور این نیروها در این منطقه هستند را نیز به پیش ببرد.

جهت ارجاع علمی: سید حامد حسینی، « بازسازی ارتش سوریه: صحنه رقابت دوستان و دشمنان»، تاریخ انتشار در سایت: 1400/6/29

https://www.cmess.ir/Page/View/2021-09-20/4867