جاده ابریشم سلامت: حکمرانی چین در منطقه­ ی منا

نویسنده: محسن کشوریان آزاد، عضو گروه مناسبات چین و خاورمیانه

مقدمه

همکاری در بخش سلامت جهانی به‌عنوان بخشی از طرح »یک کمربند و یک جاده» چین از قبل تعریف شده بود اما پس از همه­ گیری کووید 19 در قالب «جاده ابریشم سلامت» به‌عنوان ضرورتی برای ساخت «جامعه جهانی با سرنوشت مشترک» توسط مقامات چینی توسعه پیدا کرد. براساس گزارش­های حزب کمونیست چین کمک­های این کشور با 150 کشور جهان و چندین سازمان بین‌المللی آغاز شد و مقامات چینی تجربه خود را در قالب کنفرانس­ هایی با 170 کشور جهان در میان گذاشتند. تا اواخر سال 2020 مقامات چینی بیش از 500 جلسه آنلاین و آفلاین درباره کووید 19با کشورهای جهان برگزار کردند. یکی از مناطقی که همواره مورد توجه پکن واقع گردیده، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (منطقه منا) است که چین در قالب «جاده ابریشم سلامت» برای حضور در حکمرانی جهانی و توسعه قدرت نرم خود برنامه دارد. مرور دامنه فعالیت‌ها و دیپلماسی سلامت چین در این منطقه تصویری از اقدامات پکن برای حضور در حوزه حکمرانی سلامت در جهان و این منطقه ارائه می­دهد و برای تصمیم­ گیران ایران از حیث رقابت و نزاع دو قدرت بزرگ چین و آمریکا در منطقه و نحوه گریز از آسیب­ های این رقابت و استفاده از فرصت­ها اهمیت و ضررت دارد.

­ جاده ابریشم سلامت

مفهوم «جاده ابریشم سلامت» اولین بار در سخنان شی­ جی­ پینگ رئیس‌جمهوری چین در سال 2016 در ازبکستان مطرح شد، اما سابقه آن به سند سال 2015 که مقامات بهداشتی چین برای ارتقا طرح «کمربند و راه» در بخش بهداشت و درمان تهیه کرده بودند، برمی­ گردد. از آن زمان طرح بهداشتی چین در حاشیه طرح یک کمربند و یک‌راه قرار داشت تا اینکه در سال 2019-2020 کووید 19 شایع شد. تأمین حمایت سیاسی، تأکید بر همکاری برای مکانیسم کنترل و تبادلات اطلاعات و هماهنگی درباره بیماری­ ها، ظرفیت‌سازی و آموزش با اتحاد بیمارستانی و موسسه‌های تحقیقاتی، ایجاد چارچوب همکاری برای بحران­های سلامت عمومی، همکاری در حوزه طب سنتی، همکاری و یادگیری مشترک در طیف متعدد موضوعات پزشکی و ... ازجمله اهداف چین در سند بهداشتی یک کمربند و یک‌راه بود. این طرح پس از بحران کووید 19 جنبه عینی و عملیاتی در سیاست خارجی چین به خود گرفت و منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در طرح و برنامه­ های آن قرار گرفت.

­ نشانه­ های عملیاتی شدن جاده ابریشم سلامت در منطقه­ ی منا

پس از همه­ گیری ویروس کرونا در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا پکن از طریق دولت مرکزی و محلی، شرکت­های دولتی و خصوصی، کمک­های شخصی و بنیادها با منطقه­ ی مورد بحث همکاری کرد. کمک­های چین در چارچوب «جاده ابریشم سلامت» شامل 22 کشور از منطقه­ ی منا بوده است و در قالب تجهیزات پزشکی، اعزام تیم پزشکی و ویروس‌شناس، ماسک، لباس محافظ، کیت آزمایش، کمک مالی، تیم آموزش بود. به‌عنوان ‌مثال پکن تیمی متشکل از 8 متخصص پزشکی، همراه با ماسک، کیت آزمایش، قرارداد 265 میلیون دلاری شامل 9 میلیون دلار کیت آزمایش، 500 تکنسین و شش آزمایشگاه به عربستان سعودی فرستاد، یا برای سودان تاکنون 35 تیم پزشکی، 400 هزار ماسک و متخصصان جهت آموزش فرستاده است. چین به سایر کشورهای منطقه منا نیز در قالب اقلام و اشخاص فوق همکاری کرده است.

براساس گزارش «مؤسسه امور امنیت و بین ­الملل» آلمان، پکن دیپلماسی واکسن را برای اقدام در زمان حال و آینده با کشورهای مختلف جهان به‌ویژه منطقه­ی غرب آسیا و شمال آفریقا در پیش گرفته است. شرکت­های چینی سینوفارم، کن‌ساینوبایو^، سینوواک بیوتک، آنهویی ژیفی لانگ کام و امبکام در امریکای لاتین، جنوب شرق آسیا و کشورهای عربی برای تولید واکسن قرارداد امضا کرده­اند. بر این اساس طرح جاده ابریشم چین در حال برنامه­ ریزی وسیع، گسترش دامنه فعالیت و جذب دولت ­های منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا برای حضور فعال در حوزه حکمرانی سلامت است.

هنجار سازی جاده ابریشم سلامت در منطقه

پس از انتقاد و طرح­های امریکا از «طرح یک کمربند و یک جاده» در قالب «دیپلماسی تله بدهی» پکن به سمت توسعه «جاده ابریشم سلامت» رفت، چین به دنبال این است که در عصر کرونا پروژه­های بهداشتی را جایگزین پروژه­ های سنتی کند. محموله ­ها و محصولات چینی اغلب ارزان تر، سریع­تر و دارای انعطاف پذیری نظارتی بیشتری نسبت به گزینه­ های آمریکا، ژاپن و اروپا است. چین تاکنون در حوزه سلامت جهانی از امریکا بهتر عمل کرده و مانند کشورهای غربی و آمریکا از شروطی همانند دمکراسی­سازی، تعدیل ساختاری، رعایت معیارهای حقوق بشر بهره نمی­ گیرد، بنابراین از این حیث برای دولت­های منطقه جذاب است. درواقع بر مبنای نگرش غرب اقدامات چین نظم سازی بیرون از قواعد حاکم لیبرال است و نظم مورد نظر چین در حوزه حکمرانی سلامت در جهان و منطقه مبتنی بر ارزش­ها و قواعد لیبرال نیست، بنابراین چین هنجارسازی جدیدی را ورای نظم موجود پیاده می­کند.

سازوکارهای نهادی چین در منطقه منا و آرایش بازیگران منطقه در سبد سلامت چین

کشورهای منطقه­ ی منا برای همکاری با چین در چارچوب جاده ابریشم سلامت برنامه ­ریزی می­کنند. به‌عنوان‌ مثال الجزایر با قدردانی از چین توسعه مشارکت جامع راهبردی با چین و همکاری بیشتر در قالب کمربند و راه را در دستور کار داد. قطر، عربستان سعودی، امارت و سایر کشورهای عربی در ابتکار چین درباره همکاری چینی- عربی (مجمع چینی-عربی در حوزه بهداشت جهانی شکل گرفته است) در حوزه سلامت شرکت داشته ­اند و برای تبادلات پزشکی و همکاری در حوزه پزشکی به توافق رسیده ­اند. چین با کمک­های قابل‌توجه تلاش می­کند تا شرکای خود را نسبت به تعهد و اطمینان خود متقاعد کند.

براساس نظرسنجی شرکت حقوقی بین­ المللی سی­ام­اس، 44% از پاسخ‌دهندگان منطقه­ی منا قبل از کووید 19 به سرمایه­ گذاری چین در بخش زیرساخت­های اجتماعی ازجمله بیمارستان و مراقبت­های بهداشتی علاقه نشان داده­اند، پس از بحران کووید 19 آمارها افزایش تأکید بر جاده ابریشم سلامت را در پی داشته است و 94% پاسخ‌دهندگان منطقه منا (غرب آسیا و شمال آفریقا) به فعالیت­های جاده ابریشم سلامت علاقه نشان داده­ است. واکسن چین در کشورهای عربی عراق، اردن، امارت و بحرین کاملاً امن تشخیص داده شده است. عربستان سعودی، قطر، اردن، بحرین، کویت، مراکش، عمان و ... برای همکاری پزشکی در عصر پسا کرونا آمادگی نشان داده­اند و هیچ‌کدام در بیانه­های رسمی به دنبال محکوم کردن چین به‌عنوان منشأ کرونا نبوده­اند. عربستان سعودی و بسیاری از کشورهای منطقه­ ی منا اظهار داشتند که«شاید منشأ اصلی ویروس کشور دیگری قبل از چین بوده است».

بدون شک، دیپلماسی سلامت چین به قدرت نرم و تصویر مثبت چین در منطقه منا کمک کرده و کشورهای محوری، مانند عربستان سعودی، ایران، مصر، امارات متحده عربی و الجزایر، کشورهایی هستند که دارای قدرت جامع در منطقه هستند و به‌عنوان مراکز در شبکه مشارکت جهانی چین فعالیت می‌کنند و برخلاف تلاش­های غرب آمریکا برای ترسیم چهره منفی نسبت به کمک­های چین، کشورهای منطقه از کمک­های چین استقبال کردند و اقدامات چین در حوزه سلامت مورد پذیرش آن­ها قرار گرفت.

نتیجه­ گیری

جاده ابریشم سلامت پس بحران کووید 19 به محور اصلی طرح یک کمربند و یک جاده تبدیل شده و باید در آینده کوتاه ‌مدت به محوریت «دیپلماسی سلامت» در طرح یک کمربند و یک جاده توجه ویژه نشان داد، چین با عملیاتی کردن «جاده ابریشم سلامت» با منطقه­ی خاورمیانه و شمال آفریقا، علاوه بر ایجاد سازوکارهای ائتلافی و نهادی در حکمرانی سلامت جهانی به دنبال پیوند اقتصادی در عصر کرونا است و باید دامنه فعالیت چین با این کشورها توسط سیاست‌گذاران ایران مد نظر قرار گیرد. برداشت این است که چین در حوزه سلامت جهانی به دنبال همکاری، مشارکت و ائتلاف است و در آینده «ائتلاف، اتحاد و نهادسازی» در حوزه سلامت جهانی از اهداف این بازیگر خواهد بود که منطقه­ی منا در راهبرد «ائتلاف، اتحاد و نهادسازی»پکن در حوزه سلامت در آینده قرار دارد.

همچنین باید توجه داشت که رقابت چین و آمریکا در حکمرانی سلامت جهانی بالا گرفته است، دامنه این رقابت در حوزه حکمرانی سلامت می­تواند برای ایران آسیب­زا باشد و باید سازوکار حضور در حوزه حکمرانی سلامت جهانی در منطقه منا توسط تصمیم­گیرندگان ایران برنامه­ ریزی شود.

منابع

Zoubir, Yahia H. 2020. China’s ‘Health Silk Road’ Diplomacy in the MENA, Regional Programme Political Dialogue and regional Integration in the Southern Mediterranean, https://www.kas.de/en/web/poldimed/single-title/-/content/china-s-health-silk-road-diplomacy-in-the-mena.

Zawya.2021. Where MENA businesses are planning to invest in China's Belt and Road projects, https://www.zawya.com/mena/en/wealth/story/Where_MENA_businesses_are_planning_to_invest_in_Chinas_Belt_and_Road_projects-ZAWYA20210211052323/.

Rudolf, Moritz. 2021. China’s Health Diplomacy during Covid-19: The Belt and Road Initiative (BRI) in Action, https://www.swp-berlin.org/10.18449/2021C09/.