مذاکرات ایران و عربستان؛ تاکتیک یا استراتژی

نویسنده: مهدی سلامی عضو گروه مطالعات مسایل خلیج فارس و کشورهای همجوار

در روزها و هفته های اخیر، شاهد پررنگ تر شدن بحث مذاکرات مستقیم و غیرمستقیم بین عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران هستیم و در این خصوص تحلیل های گوناگونی را اعم از طیف مخالف و موافق ملاحظه کرده ایم. این یادداشت قصد دارد تا با ترسیم کردن یک شمای کلی از روند رابطه بین دو کشور و همچنین وضعیت فعلی حاکم بر روابط دو کشور این مسئله را مورد بررسی قرار بدهد که آیا این میل ایجادشده به مذاکره، یک حرکت تاکتیکی از سوی دو کشور و یا یکی از طرفین است و یا می توان آن را در زمره یک حرکت تاکتیکی توسط دو کشور،یا یکی از طرفین قلمداد کرد. زیرا با دانستن این موضوع می توان به درک پارادایمیک در مورد اتفاقات بین المللی و منطقه ای مربوط به سیاست خارجی دو کشور نائل شد.

موارد متعددی در روند روابط بین دو کشور تاثیر گذار بوده اند که عبارتند از:

-کشتار حاجیان ایرانی در سال 1366 به طوری که این کشتار،شدیدترین ضربه را به روابط دو کشور در آن زمان وارد کرد.

-دوران جنگ ایران و عراق و مواضع عربستان سعودی و سعی در جمع کردن یک جبهه عربی علیه جمهوری اسلامی ایران

-جنگ داخلی سوریه. در این جنگ،ایران یکی از حامیان بشاراسد در مقام رئیس جمهور سوریه بود اما عربستان سعودی یکی از مخالفین حضور اسد در حکومت و همچنن از حامیان معترضان و شورشیان بود.

-خیزش بحرین. ایران حامی معترضان شیعه در این کشور بود اما عربستان از حامیان حکومت و از سرکوب گران معترضان بود.

-انقلاب مصر. ایران از حامیان برکناری حسنی مبارک از قدرت بود و در انتخابات مصر از محمد مرسی مایت می کرد و مخالف حضور مجدد نظامیان در حکومت مصر بود اما در مقابل،عربستان مخالف برکناری حکومت مبارک بود و همچنین در انتخابات از احمد شفیق حمایت می کرد و موافق حضور نظامیان بعد از مرسی بود.

-سیاست در عراق. ایران حامی نخست وزیری نوری مالکی بود و همچنین طرفدار تقویت نیروهای بسیج مردمی مانند حشدالشعبی است و در مقابل،عربستان سعودی از مخالفین قدرت و نخست وزیری نوری مالکی بود و همچنین از مخالفین قدرت داشتن نیروهای شبه نظامی نزدیک به ایران است.

-جنگ یمن. عربستان از مخالفین قدرت گرفتن حوثی ها است اما در مقابل ،ایران از حوثی ها حمایت می کند و مخالف حمله سعودی ها به یمن است.

اگر بخواهیم یک لیست بلندپایه از تقابل این دو کشور بنویسیم کار چندان سختی نداریم.به لیست بالا می توان مواردی از قبیل اسناد منتشرشده ویکی لیکس مبنی بر پیشنهاد حمله نظامی آمریکا به ایران توسط ملک عبدالله،وقایع حج واجب در سال 1394،حمله به سفارت عربستان در 12 دی ماه سال 1394 و همچنین در پی آن ،قطع شدن کامل روابط دیپلماتیک دو کشور و در آخرین مناقشه به مسئله هسته ای و مذاکرات هسته ای ایران با پنج به علاوه یک اشاه کرد. اما نقش تاکتیک و استراتژی چیست؟

برخی حرکت ها در حوزه سیاست خارجی، حرکت های تاکتیکی و برخی دیگر در قالب رفتارهای استراتژیک دسته بندی می شوند. مولفه های حرکت تاکتیکی عبارتند از :

-به منظور اهداف موقت وضع می شوند.

-تک بعدی هستند .

-کوتاه مدت هستند.

-حاصل اقدام منفردانه است.

اما مولفه های تشکیل دهنده رفتارهای استراتژیک عبارتند از:

-به منظور اهداف بلند مدت وضع می شوند.

-چندبعدی هستند.

-پایدار هستند.

-حاصل تعامل جمعی و بین بخشی است.

با توجه به لیست سیاه روند رابطه بین دو کشور ایران و عربستان که در بالا ذکر شد،چند عبارت در ذهن دانشمندان علم سیاست متبادر می شود که هرکدام دارای معنای خاصی می باشد که عبارتند از:گسترش تفرقه،عدم تجانس،ناکامی در همبستگی سیاسی ، بی اعتمادی گسترده ،فقدان استراتژی و راهبردهای مدون و همچنین اجرای سیاست های واکنشی و عدم همکاری و همبستگی اقتصادی.

به نظر نگارنده مهمترین مفهومی که به ذهن متبادر می شود و به نوعی علت میباشد،عدم همکاری و همبستگی اقتصادی است.زیرا این عامل را می توان علت دانست و عوامل ذکر شده دیگر را معلول این علت قلمداد کرد. به طوری که کم ترین میزان صادرات کالای ایران در بین پانزده کشور که با آن ها مرز خشکی و آبی دارد مربوط به صادرات به عربستان سعودی می شود.این آمار نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران در سال 2019 تنها کمی بیش از یکصدهزار دلار به عربستان صادر کرده است و در مقابل،سهم صادرات سعودی ها به ایران هم بسیار ناچیز است.هنگامی که این حالت رخ بدهد گسست عمیق سیاسی بین دو کشور ایجاد می شود.

بنابراین اقتصاد و میزان همبستگی و در هم تنیدگی آن بین دو کشور می تواند به ایجاد یک شبکه از روابط مستحکم بینجامد و با پدید آمدن یک شبکه سیاسی می توان باور کرد که حل کردن مشکلات بین دو کشور حالت استراتژی(با تمام مولفه هایی که برای آن ذکر شد)را دارد.زیرا برای از بین نرفتن سود حاصل از تجارت فیمابین، رفتارها واقعی تر و جدی تر می شود و در غیر این صورت هر حرکت و مذاکره ای را می توان در زمره مذاکرات و حرکات تاکتیکی و زودگذر قلمداد کرد.

جهت ارجاع علمی: مهدی سلامی، « مذاکرات ایران و عربستان؛ تاکتیک یا استراتژی»، تاریخ انتشار: 1400/4/14