زوپا در مذاکرات ایران و عربستان سعودی
نویسنده: محمدرضا محمدی، عضو گروه خلیج فارس و کشورهای همجوار
طی هفته های اخیر، خبرهایی از مذاکرات نمایندگان ایران و عربستان سعودی در بغداد و با میانجی گری دولت عراق توسط خبرگزاری های معتبر جهان منتشر شد. این مذاکرات به تازگی توسط مقامات رسمی دو کشور تایید شد و مواضع خارجی ایران در خصوص تمایل به تنش زدایی با ریاض، همچنین نطق تلویزیونی بن سلمان که در آن خواهان "برقراری روابط خوب" با ایران شد، تاییدی بر ادعاهای خبرگزاری ها بود. در ادامه نیویورک تایمز ادعا کرد که دو کشور موافقت کرده‌اند مذاکرات در ماه مه در بغداد و احتمالا میان سفیران این کشورها ادامه پیدا کند. گذشته از اهمیت این مذاکرات و انگیزه های دو کشور برای ورود به آن پس از یک دوره طولانی تنش، آنچه اکنون بیشتر اهمیت دارد، ماهیت این مذاکرات و مواردی است که می تواند مورد توافق طرفین قرار گیرد. این یادداشت تلاش دارد تا ضمن بررسی موارد تنش زا بین دو کشور، به شناسایی "زوپا" یا مناطق توافق احتمالی بین تهران و ریاض بپردازد.
طیف گستردهای از عوامل شامل تفسیرهای متفاوت از اسلام، تمایل برای رهبری جهان اسلام، سیاست‌های نفتی متضاد و رابطه با ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی همواره موجب بروز تنش در روابط تهران و ریاض بوده است. هر چند رقابت بین ایران و عربستان سعودی به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بر می گردد، اما قابل انکار نیست که پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، عامل مهمی برای تثبیت نگاه خصمانه در روابط دو کشور بوده است. حمایت ریاض از صدام حسین در جنگ هشت ساله علیه ایران، کشتار زائرین ایرانی توسط عربستان، نگاه متفاوت دو کشور به حضور قدرتهای فرامنطقه ای در خلیج فارس، و اقدامات دو کشور پس از بهار عربی بر تداوم تنش تهران-ریاض طی چهار دهه ی اخیر افزوده است. اما مداخله نظامی عربستان در یمن در سال 2015، و اعدام شیخ نمر از رهبران شیعه عربستان، و درپی آن حمله به مراکز دیپلماتیک عربستان در ایران، موجب قطع روابط ایران و عربستان شد در سال 2016 شد. اما پس از گذشت حدود 5 سال تنش مطلق در روابط دو کشور، پیروزی های مقطعی انصارالله در جنگ علیه ائتلاف، همچنین موفقیت های منطقه ای ایران به خصوص در سوریه، و از همه مهمتر پیروزی بایدن در ایالات متحده، دو کشور را به سمت آغاز مذاکرات برای پایان دادن به این تنش ها سوق داده است.
اگر توافق بالقوهای وجود داشته باشد که سود هر دو طرف بیش از گزینه های جایگزین آنها باشد، یک "منطقه توافق احتمالی" یا زوپا که "دامنه چانه زنی" نیز نامیده میشود، وجود خواهد داشت. وجود زوپا برای نتیجه موفقیت آمیز مذاکرات حیاتی است. اما تعیین اینکه زوپا وجود دارد یا نه ممکن است دشوار و زمانبر باشد. زوپا فقط ممکن است زمانی شناخته شود که طرفین منافع و گزینه های مختلف خود را بررسی کنند. اگر دو طرف اختلاف بتوانند زوپا را شناسایی کنند، احتمال این که آنها بتوانند به توافق برسند بسیار زیاد است. پیچیدگی مسایل خاورمیانه و نقش تاثیرگذار ایران و عربستان در روندهای منطقه ای، سبب شده تا طیف گستردهای از مباحث قابل مذاکره در روابط دو کشور وجود داشته باشد.
- دو کشور برای افزایش نقش خود در عراق و نارضایتی ریاض از نقش مهم ایران در این کشور یکی از این موارد است. از طرفی حمایت عربستان از گروههای تروریستی در منطقه از جمله مواردی است که ایران همواره و به شدت از آن انتقاد نموده است. رویکرد عربستان به مسایل داخلی لبنان، و حمایت این کشور از گزینه های مخالف حزب الله، از زمینه هایی است که می تواند مورد مذاکره طرفین قرار گیرد. البته بعید به نظر میرسد که در شرایط کنونی، حل و فصل مسایل مریوط به لبنان جز اولویتهای عربستان قرار داشته باشد. حضور نیروهای آمریکایی در عربستان هم به دلیل ماهیت ساختار یافته و طولانی آن، همچنین نگاه ایالات متحده به آن غیر قابل مذاکره به نظر میرسد.
در مورد سوریه هم شواهد حاکی از پذیرش دولت بشار اسد توسط ریاض است. گزارش "رای الیوم" به نقل از منابع عالی رتبه دیپلماتیک در دمشق، که تأیید کردند یک هیئت سعودی به ریاست رئیس سرویس اطلاعاتی، سپهبد خالد الحمیدان هفته گذشته از دمشق بازدید، و با رئیس جمهور سوریه دیدار کرده و توافق نامهای برای بازگشایی سفارت عربستان در دمشق حاصل شده، به عنوان اولین گام برای برقراری روابط در همه زمینه ها بین دو کشور ارزیابی شده و موضوع سوریه را اولویت مذاکرات خارج میکند.
اما از طرفی، حمایت ایران از انصارالله در جنگ با عربستان سعودی، همچنین قدرت نظامی رو به افزایش یمن در این نبرد، که حملات موشکی و پهبادی گسترده به عمق خاک عربستان را موجب شده است، از مهمترین زمینه های گفتگوی طرفین به نظر میرسد. شرایط منطقه و بنبست جاری در بحران یمن که ریاض را به شدت تحت تاثیر قرار داده است، فشار جامعه جهانی، فرسایشی شدن جنگ و عدم دستیابی به نتیجه ملموس و مطلوب، کشیده شدن جنگ به داخل خاک عربستان؛ کمرنگ شدن ائتلاف با کاهش مشارکت امارات عربی، تمایل ایران به پایان بحران انسانی در یمن و روی کار آمدن دولت بایدن و تاکید بر پایان بحران یمن از مهمترین عواملی است که میتواند بحران یمن را به اصلی ترین منطقه توافقی احتمالی یا زوپا بین طرفین تبدیل کند.
البته باید به این نکته اشاره کرد که ماهیت زوپا به نوع مذاکره بستگی دارد. در یک مذاکره رقابتی، که در آن شرکت کنندگان در تلاشند تا یک "کیک ثابت" را تقسیم کنند، یافتن راه حلهای قابل قبول متقابل دشوارتر است، زیرا هر دو طرف میخواهند حجم هرچه بیشتری از کیک را ادعا کنند. مذاکرات رقابتی بر سر یک موضوع واحد جمعاً صفر است و یک برنده و یک بازنده وجود دارد. هیچ منافعی بین طرفین وجود ندارد. بنابراین هیچ توافق سودمند متقابلی امکان پذیر نیست و بهترین کاری که میتوان انجام داد تقسیم نتیجه دلخواه به نصف است.
از طرف دیگر، مذاکرات تلفیقی شامل ایجاد ارزش یا "بزرگ کردن کیک" است. این امر زمانی امکان پذیر است که طرفین منافع مشترک داشته، یا با مسائل مختلفی سروکار داشته باشند. در این حالت، طرفین می توانند منافع خود را با هم تلفیق کرده و در بین چندین مسئله مبادله کنند تا ارزش مشترکی ایجاد کنند. به این ترتیب هر دو طرف میتوانند "پیروز شوند"، حتی اگر هیچ یک از آنهایی را که در ابتدا فکر میکردند میخواهند، به دست نمیآورند.
در یک جمع بندی باید گفت ذات مذاکرات ایران و عربستان سعودی با توجه به روابط قدرت حاکم بین این دو رقیب منطقه ای، باید بر مبنای مذاکرات تلفیقی با سود متقابل تعریف شود. با توجه به فشاری که ریاض از جانب جنگ یمن احساس می کند و تمایل احتمالی این کشور برای مذاکره بر سر یمن، ایران باید با گرایش به مذاکرات تلفیقی، کیک منافع را بزرگتر تعریف کرده و به تبع آن گستردهی موضوعات را افزایش دهد. البته نباید فراموش کرد که مذاکرات بین دو کشور بسیار پیچیده است و عوامل زیادی در نتیجه نهایی نقش دارند. از بین نقاط اختلاف متعدد دو کشور، به نظر میرسد یمن میتواند به عنوان اصلیترین زمینه مذاکراتی یا زوپا در گامهای نخست بین طرفین مطرح باشد. آماده سازی مناسب و درک صحیح از مفاهیم و استراتژی‌های اصلی مذاکره به دو طرف کمک خواهد کرد تا حداکثر ارزش را در توافقاتی که به دست میآورند ایجاد کنند.
جهت ارجاع علمی: محمدرضا محمدی، « زوپا در مذاکرات ایران و عربستان سعودی»، تاریخ انتشار: 1400/3/22